‘Un mar de músicas’ combineert oude muziek uit Afrika, Amerika en de Caribische eilanden - muziek waar we hier in Europa relatief weinig over weten. Wat inspireerde je om dit programma te maken? 

Jordi Savall: Ten eerste heb ik uitgebreid onderzoek gedaan naar de Spaanse aanwezigheid in Zuid-Amerika en de muzikale invloeden die daarmee samenhingen. Ik ontdekte dat, vooral aan het begin van de 17e eeuw, veel componisten zich in hun werken lieten inspireren door de traditionele muziek en talen van de slaven en de inheemse bevolking. Dit zijn de zogenaamde “Villancicos de Lenguas” of “Villancicos Criollos”. De teksten zijn meestal in het Spaans, maar sommige verzen zijn in Afrikaanse of inheemse talen, of zijn er in ieder geval door beïnvloed. Ik heb ook wat onderzoek gedaan in de bibliotheek in Las Palmas de Gran Canaria. Deze haven was de plek waar veel schepen met slaven en matrozen aan boord wachtten tot het weer goed genoeg was om koers te zetten naar Amerika. Soms moesten ze daar een maand of zelfs langer wachten tot de weersomstandigheden zo'n lange reis toelieten. Er zijn ook “Villancicos de Lenguas” met verzen in het Arabisch, Italiaans en Pools - in veel verschillende, soms onverwachte talen. De zeelieden kwamen uit verschillende landen en brachten vaak een gitaar mee op de lange reis, of ze zongen en dansten. Ze hadden muziek nodig - en het was aan hen om die te maken! 

 Het concert bestaat voornamelijk uit muziek die alleen mondeling is doorgegeven. Hoe ben je tot deze muziek gekomen en wat heeft deze reis door de geschiedenis bij je losgemaakt? 

Savall: Ik begon veel boeken te lezen over het slavernijverleden. Elk jaar werden er miljoenen mensen ontvoerd in Afrika en naar de Canarische Eilanden of een van de andere plaatsen gebracht waar mensen gevangen werden gehouden totdat een schip of een smokkelaar ze kwam ophalen. Voor de mensen die actief deelnamen aan dit systeem en ervan profiteerden, waren de levens van de tot slaaf gemaakte mensen niets waard. Ik werd diep geraakt door deze onmenselijkheid en de vele tragische verhalen blijven me ontroeren. Ik realiseerde me dat ik deze geschiedenis aan de orde moest stellen - door middel van muziek. Toen ik met mijn onderzoek begon, realiseerde ik me dat veel van de prachtige muziek uit Amerika - de muziek die we vandaag de dag kennen als Negro Spirituals, maar ook de muziek uit het hele Caribische gebied en uit Colombia, Brazilië en Mexico - sterk beïnvloed is door Afrikaanse tradities. 

Het concert belicht vooral de Afrikaanse invloeden die in de Cubaanse muziek te horen zijn. Deze werken komen voort uit zeer oude religies die vandaag de dag nog steeds bestaan. Ik begon te werken met jonge mensen die deze tradities levend houden. En toen kreeg ik het idee om een concertprogramma te maken met historische werken die gezongen werden rond 1550-1600. We beginnen met muziek uit het begin van de 16e eeuw en gaan dan chronologisch verder door de geschiedenis. Gecombineerd met oude traditionele muziek uit Afrikaanse landen - uit Madagaskar en Mali - en uit Zuid-Amerika - Colombia, Brazilië en Mexico - konden we een prachtig programma samenstellen. 

Het andere belangrijke aspect van dit programma zijn de voorgedragen teksten. Waar komen deze vandaan?  

Savall: Ik was op zoek naar geschreven bronnen die ons vertellen wat er toen gebeurde. Het eerste uitvoerige document dat beschrijft hoe het slavenhandelssysteem werkte, dateert uit 1455: Portugese soldaten gingen een dorp binnen en namen alle jongvolwassenen mee. De soldaten doodden alle kinderen en oude mensen en namen de gezonde jonge vrouwen en mannen mee op een schip. Toen ze in de Algarve aankwamen, werden ze van elkaar gescheiden. Broers van broers, vrouwen van mannen enzovoort. Op zijn paard selecteerde koning Alfonso V uiteindelijk enkele van de tot slaaf gemaakte mensen voor het koninklijk paar. Deze beschrijving documenteert voor het eerst de barbaarse onmenselijkheid. Slavernij heeft altijd bestaan. De hele Griekse beschaving zou niet hebben gefunctioneerd zonder een onderklasse, zonder mensen die alleen maar werkten. Het verhaal van de overlevingsstrijd van mensen tegen de slavernij is erg aangrijpend. En muziek speelde een belangrijke rol. 

Wat vertelt de muziek ons over deze tot slaaf gemaakte mensen?  

Savall: Je moet je voorstellen dat deze mensen niets hadden - en al zeker geen rechten. Maar ze konden zingen en dansen. Dat was de enige vrijheid die ze hadden. Als ze de muziek van hun culturen zongen, voelden ze zich verbonden met hun geschiedenis en hun bestaan. Ze vertelden oude legendes, mooie verhalen. Het waren vooral geen protestliederen, want protesteren was nog geen optie. Het waren liederen die hen verbonden met hun cultuur, met hun thuisland. En de ontwikkeling van de verhalen laat duidelijk zien dat de zee al vroeg een grote bron van angst was, als de route naar een onbekende wereld, zonder vrijheid. In andere verhalen krijgt de zee een nieuwe betekenis: wanneer mensen al in de Nieuwe Wereld zijn aangekomen en de zee zien als een weg terug naar de vrijheid. De titel van het concert van vandaag, “Een zee vol muziek”, verwijst naar de vele muzikale tradities die tot op de dag van vandaag bewaard zijn gebleven en waarin de zee een belangrijke rol speelt. 

Je vertelde al dat traditionele muziek uit Afrikaanse culturen bijvoorbeeld te horen is in Cuba en Brazilië. Religieuze muziek heeft ook een grote invloed, vooral van de Yoruba religie. In de loop der eeuwen heeft deze religie zich vermengd met christelijke tradities in Zuid-Amerika, met als gevolg een verscheidenheid aan culturele uitingen. Waar gaat deze religieuze muziek uit de slaventijd over?  

Savall: De verschillende religies hebben mensen geholpen om hoop te koesteren - de spirituele dimensie van hun bestaan heeft hen kracht gegeven. De Yoruba-tradities hebben vandaag de dag nog steeds een zeer sterke invloed. De muziek is erg krachtig, iets wat we in dit concert zullen horen, benadrukt door de grote trommels. Elke muziekstijl heeft een heel speciaal ritme. Het is zulke ongelooflijke, prachtige, archaïsche muziek - zo intens en zo emotioneel. 

Dus naast oude Europese instrumenten gebruiken jullie ook instrumenten uit andere culturen?  

Jordi Savall: Ja, elke groep brengt andere instrumenten mee. De kora komt bijvoorbeeld uit Mali. Het is een West-Afrikaanse harp, een fantastisch instrument. De muzikanten uit Mexico en Colombia spelen gitaren uit die vervlogen tijd. De Cubanen en Brazilianen brengen ook hun gitaren en drums mee. Het is een fantastische mozaïek van verschillende culturen.  

Welke muziek uit Haïti zullen jullie presenteren?  

Jordi Savall: We werken met een zangeres uit Haïti, Sylvie Henry, die een geweldige stem heeft. Ze zingt prachtige traditionele liederen uit die tijd. Er zit een zeker contrast in de muziek, die vaak heel zoet en lieflijk klinkt, maar dan weer als een klaagzang, en dan weer heel vrolijk - deze mensen compenseerden hun vele problemen door te zingen. Hoe meer ze leden, hoe optimistischer het gezang moest zijn. Dat was de energie die hen redde en kracht en hoop gaf. 

Van Haïti en Cuba steken we de zee over naar het vasteland met muziek van Gaspar Fernandes uit Mexico. De teksten van zijn liederen zijn gedeeltelijk in de oude taal Nahuatl, die werd gesproken door de Azteken en andere Nauha-volkeren in Midden-Amerika en die vandaag de dag nog steeds de moedertaal is van een deel van de inheemse bevolking van Mexico.  

Savall: In Mexico was het gebruikelijk om de inheemse talen te behouden. Dit resulteerde in een prachtige mix van muzikale stijlen. Elias Canetti schiet me te binnen. In 1942 schreef hij in The Human Province dat de ware geschiedenis van de mensheid muziek is. Muziek spreekt tot onze emoties, tot ons hart. Als we naar deze oude muziek luisteren, roept het bij ons dezelfde gevoelens op als bij de mensen van toen. En ik zeg: zonder muziek zou de geschiedenis gewoon een uitgestrekte woestijn zijn. Muziek brengt de geschiedenis tot leven en door de emoties kunnen we ons er tot op zekere hoogte in inleven. 

Hoe heeft de muziek van de tot slaaf gemaakte mensen en de inheemse volken de Europese muziek beïnvloed?  

Savall: Neem bijvoorbeeld de chaconne. Tegenwoordig kennen we fantastische chaconnes van Bach, Rameau en andere grote componisten. Maar rond 1590 heeft Lope de Vega het over de zogenaamde chacona. Hij zegt dat de chacona afkomstig is van de inheemse en zwarte bevolking van de “Nieuwe Wereld”. Stel je voor: Een matroos zingt een lied en de zwarte mensen in Amerika doen het na. Ze ontwikkelen een nieuwe muziek, die terug de zee over gaat en een zeer populaire chacona wordt die bekend staat als A La Vida Bona van Juan Arañés, gepubliceerd in Rome rond 1608. Dit is de eerste chaconne. De muziek is erg levendig, terwijl later, zoals alle dansen in de 17e eeuw, de chaconne logger wordt. Logisch, want deze dansen komen uit de dorpen naar het hof: Pruiken en grote jurken worden gedragen, en alles wordt logger en langzamer. 

Je hebt dit programma gemaakt met musici uit veel verschillende tradities. Hoeveel leren jullie van elkaar in het werkproces?  

Savall: Ik heb enorm veel respect voor al deze musici. Muziek is niet iets wat ze op een conservatorium hebben geleerd alsof het een vreemde taal is - het is een integraal onderdeel van hun moedertaal. Zelfs in Bulgarije, Turkije en Griekenland bijvoorbeeld, waar muziek voortkomt uit oude tradities, leren mensen muziek zoals wij leren spreken. Het zit ingebakken. Als je muziek maakt op basis van improvisatie, is dat ontzettend verrijkend. Het creëert een ongelooflijke sfeer, een creativiteit met een zekere authenticiteit. Het is een contrast met ons systeem van muzieknotatie. 

Wat kan dit concert teweegbrengen bij het publiek - mentaal en emotioneel? 

Savall: Ik hoop dat het publiek meer empathie kan ontwikkelen voor dit donkere moment in onze geschiedenis. Ik geloof dat de goedheid van een beschaving ligt in haar vermogen om na te denken over haar geschiedenis. Als we onze geschiedenis niet goed genoeg kennen, kunnen we geen goede toekomst creëren. En ik geloof dat in contact komen met deze levendige muziek uit verschillende culturen, en het horen van de woorden die ons vertellen wat er is gebeurd, een verschil kan maken. Je kunt je niet voorstellen hoe het leven voor deze mensen was. Grote filosofen leefden in dezelfde tijd en genereerden grote spirituele ideeën - maar tegelijkertijd blijven wij mensen beesten. Ik zou graag willen dat het publiek  zich realiseert dat we vandaag de dag nog steeds soortgelijke problemen hebben. Het is allemaal erg actueel - helaas. 

Dit interview werd afgenomen door Olivia Artner voor Berliner Festspiele / Musikfest Berlin.