Collegium Vocale Gent & Philippe Herreweghe

Introductie: 

Salamone Rossi (1570-1630) 

Sinfonia a5 

Giovanni Giacomo Gatsoldi (c.1554-1609)  

Concerto de Pastori 

Scheiding: 

Salamone Rossi 

Sinfonia grave à 5 

Udite, lagrimosi 

Luca Marenzio (1553/54-1599) 

Stillo l’anima in pianto 

Salamone Rossi

Sinfonia quinta 

Claudio Monteverdi (1567-1643) 

Ah, dolente partita 

Intimiteit: 

Salamone Rossi

Gagliarda à 5 detta Narciso 

Corrente Seconda 

Brando primo 

Sigimondo D'India (1582-1629) 

Dialogo della Rosa 

Salamone Rossi

Sinfonia Undecima (Echo) 

Luca Marenzio 

Deh Tirsi mio gentile 

Claudio Monteverdi

Dolcemente dormiva 

Luca Marenzio   

Al lume delle stelle 

De dood: 

Salamone Rossi 

Sinfonia Seconda 

Salamone Rossi

Tirsi mio, caro Tirsi 

Luca Marenzio    

Nel dolce seno 

Marenzio/Bassano/Philips  

Tirsi morir volea 

Hereniging van de geliefden: 

Claudio Monteverdi

Tirsi e Clori 

Paradijselijke parels 

Hoe ziet het paradijs eruit? Niemand weet het. De uitgevers van Win-for-Life-krasbiljetten menen dat het met zon, zee, strand en mooie mensen te maken heeft – naast uiteraard dat geld op de rekening. In de Hebreeuwse bijbel valt het paradijs min of meer samen met ‘de tuin van Eden’, een wondermooie en weelderige plek, waar Adam en Eva zorgeloos en in opperste gelukzaligheid kunnen vertoeven. Ze leven er ‘van de lucht en de liefde’. 

Ook Italiaanse edellieden en rijke stedelingen in de 16e en 17e eeuw stelden zich het paradijs voor als een aantrekkelijk oord vol ongerept natuurschoon. Voor hen was het paradijs het mythische Arcadië uit de oudheid, een utopisch land waar het altijd zomer is. Het werd beschreven door dichters als de Griek Theocritus en de Romein Vergilius. Ook de Napolitaanse dichter Jacopo Sannazaro legde zich erop toe. Zijn Arcadia uit ongeveer 1480 heeft de basis gelegd voor veel literair werk in de eeuwen daarna. 

De trouwe herder 

Helemaal mythisch is Arcadië overigens niet: het is ook een streek in Griekenland, op de Peloponnesos. In het al dan niet utopische Arcadië wonen vooral herders – en veel schapen. De streek is het decor voor talloze verhalen over herders en herderinnen. Het is de geboortegrond van de pastorale poëzie. (Het Griekse woord voor herder is boukolos, daarom spreekt men soms ook van ‘bucolische’ poëzie.) 

Eén van de meest gelezen en hergebruikte verhalen van de barok is Il pastor fido (De trouwe herder) van Giovanni Battista Guarini (1538-1612). Het speelt zich af in Arcadië, waar alles mooi, puur en helder is, waardoor mensen zich volledig aan de liefde kunnen overgeven. Beroemde personages komen op het toneel: de jager Silvio, de nimfen Dorinda en Amarilli, de trouwe herder Mirtillo. Vanavond horen we variaties op deze pastorale verhalen, maar de personages hebben andere namen. Hier vormt de liefde tussen Tirsi en Clori de rode draad doorheen het programma. 

Sterfelijkheid 

Zoals tussen Adam en Eva niet alles helemaal vlekkeloos verliep, zo staat ook de relatie tussen Tirsi en Clori onder druk. De geliefden raken van elkaar gescheiden (‘ik sterf duizend keer per dag om de liefde van deze vrouw’), ze vinden elkaar terug (‘wanneer ik haar gezicht kus, proef ik hemelse zoetheid’), ze volgen elkaar tot in de dood (‘ach, sterf nog niet, mijn geliefde, want ik wil met jou sterven’) en ze vieren uiteindelijk de sterfelijkheid en het eeuwige leven, dansend. 

De dood loert inderdaad om de hoek. De zinsnede ‘Et in Arcadia ego’ gaat wellicht precies daarover. ‘En in Arcadië, daar ben ik ook,’ lijkt de dood te zeggen. Het is allemaal mooi, dat dromen van een tijdloos en idyllisch leven temidden heerlijk glooiende velden vol grazende schapen onder de hoede van gelukkige herders en herderinnen. Maar bedenk dat je sterfelijk bent. Dat is het beroemde ‘memento mori’.  

De vroegmoderne edellieden en stedelingen gunden zichzelf niet de ultieme droom van het onbezorgde leven. Ze fantaseerden over zingende herders en aanlokkelijke herderinnen; ze ontsnapten met die fantasie aan de claustrofobie van het leven aan het hof of in de stad; ze stortten zich massaal op het naspelen van de verhalen over naïeve verliefden. Maar het bewustzijn van sterfelijkheid was doorheen dat alles altijd aanwezig. 

Wat kan troosten 

Dat liet onder meer de schilder Guercino (1591-1666) zien in een schilderij uit ongeveer 1620. Het is het eerste verschijnen van de woorden ‘Et in Arcadia ego’ in de beeldende kunst. We zien twee herders die wat verbaasd – of is het angstig – naar een schedel kijken. Die schedel ligt op een sokkel waarin de bewuste woorden gekerfd zijn. Bij Nicolas Poussin (1594-1665), die twee schilderijen over het motto maakte, is er geen schedel te zien. Drie herders en (mogelijk) een herderin staan zich af te vragen wat de woorden ‘Et in Arcadia ego’ betekenen, als inscriptie op de graftombe waarbij ze verpozen. In Poussins versie uit 1630 lijkt een van de herders bovendien met zijn vinger een schaduw na te tekenen. Is dit een verwijzing naar de geboorte van de beeldende kunsten? Is dat misschien de boodschap: we kunnen dan wel even als God in Frankrijk leven, en we gaan uiteindelijk wel dood, maar zou kunst en muziek ons onderweg dan niet kunnen troosten? 

Madrigalen en andere muziek 

Daar komen onder anderen Marenzio en Monteverdi te hulp. Geïnspireerd door de bucolische poëzie schreven ze madrigalen die hoorbaar recht doen aan zowel de idyllische atmosfeer als de vele contrasterende emoties van de dichter. Niet voor niets noemen we dit ‘madrigalismen’: het ‘toonschilderen’ waarmee componisten van de 15e en 16e eeuw klinkende gestalte gaven aan de finesse en de subtiliteiten van het geschreven woord.  

Vanavond is een bijzondere rol weggelegd voor Salamone Rossi (1570-1630). Deze pionier van (onder meer) instrumentale muziek mag het soldeer leveren waarmee het fragmentaire verhaal over liefde en dood tot een gestroomlijnd geheel gesmeed wordt. Dit is natuurlijk de echte Win for Life: lustig luisteren naar vocale en instrumentale parels die zachtjes in ons oor fluisteren dat het met die dood in Arcadia wel meevalt. Er is namelijk altijd nog de kunst, en de liefde. 

Hendrik Vanden Abeele 

Concerto de Pastori (G. G. Gastoldi, tekst: onbekend) 

Scacciam l'antico sonno 
e con soavi accenti, 
facciam l'aria gioir i venti 
Ridan novell'al canto nostr'i fiori 
e torni Primavera 
de piaceri d'amor gran messaggera, 
felici noi Pastori, 
che rinoviamo per voler di Giove 
del secol d'oro fortunate prove. 

Laten we de oude slaap verdrijven, 

en met zoete klanken in de lucht 

de wind verblijden. 

De bloemen lachen weer om onze liederen, 

want de lente keert terug,  

deze boodschapper van liefdesgenot. 

Gelukkig zijn wij, herders, 

die door de wil van Jupiter 

de nalatenschap van de Gouden Tijd eren. 

(Vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Udite, lagrimosi (S. Rossi, tekst: G. B. Guarini) 

Udite, lagrimosi spirti d'Averno, 
Udite nova sorte di pena e di tormento. 
Mirate crudo affetto 
In sembiante pietoso. 
La mia donna crudel più de l'Inferno, 
Perch' una sola morte 
Non può far sazia la sua ingorda voglia 
E la mia vita è quasi una perpetua morte, 
Mi comanda, ch'i viva, perche la vita mia 
Di mille morti il dì ricetto sia. 

Luister, gefolterde zielen van Avernus, 

hoor de nieuwe soort marteling die ik onderga. 

Ziehier een wrede liefde, 

verborgen onder het masker van medelijden. 

Zij die ik aanbid, belastert mij met grotere verschrikkingen dan de hel, 

omdat slechts één dood 

haar felle wraak niet kan bevredigen.  

Mijn leven is zoals een eeuwig sterven. 

Zij gebiedt mij te leven, opdat mijn leven 

wel duizend keer per dag kan sterven. 

(Vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Stillò, l’anima in pianto (L. Marenzio, tekst: A. Ongaro) 

Stillò l'anima in pianto 
Tirsi, quando partire 
dovea da Clori e ne volea morire; 
Ma la ninfa pietosa, 
con la bocca amorosa 
quell' umor colse e poi 
lo ridiede al pastor coi baci suoi. 
Onde per gli occhi uscita, 
rientro per le labbra in lui la vita. 

De ziel van Tirsis vloeide weg in tranen 

toen hij afscheid moest nemen van Chloris 

en daarom wenste hij te sterven. 

Maar de genadige nimf, 

met haar liefdevolle lippen, 

verzamelde zijn tranen en gaf deze  

met kussen terug aan de herder. 

Zo, nadat het door zijn ogen was weggevloeid, 

keerde het leven via zijn lippen terug. 

(Vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Ah! dolente partita! (C. Monteverdi, tekst: G. B. Guarini) 

Ah! dolente partita! 

ah, fin de la mia vita! 

da te parto e non moro? E pur i' provo 

la pena de la morte 

e sento nel partire 

un vivace morire, 

che dà vita al dolore 

per far che moia immortalmente il core. 

Ach, hartverscheurend afscheid! 

Ach, einde van mijn leven! 

Ik sterf niet nu ik van je wegga. Toch 

is dit vertrek de doodstraf 

en schijnt dit afscheid mij 

terwijl ik leef te doden 

omdat mijn hart van pijn 

op een onsterfelijke wijze sterft. 

(Vertaling: Ike Cialona)

Dialogo della rosa (S. d’India, tekst: G. B. Marino) 

Mopso: 

Che fai, 

Tirsi gentile? 

Perché non canti i fregi, 

Perché non canti i pregi, 

Del giovinetto 

Aprile? 

Tirsi: 

Da qual fior il mio canto 

Prenderò, Mopso mio? 

Cantar forse degg’io 

Del flessuoso acanto? 

L’immortal amaranto? 

O pur la bionda calta, 

Che d’aurato color le piagge smalta? 

Mopso: 

Canta, Tirsi, di quella 

Chè più cara agli amanti, 

Canta gli onori e i vanti 

Della rosa novella, 

Tirsi 

Rose, rose beate, 

Lascivette figliuole 

Della terra e del sole, 

La dolcezza odorate 

Che dal grembo spirate, 

Ponno quel tutto in noi 

Che il sol, che l’aura e che la pioggia 

In voi.  

Mopsus: 

Wat doe je,  

lieve Tirsis? 

Waarom zing je niet over de vreugden? 

Waarom zing je niet over de verdiensten  

van de jonge maand 

April? 

Tirsis: 

Welke bloem moet mijn lied 

dan inspireren, mijn Mopsus? 

Moet ik dan zingen over 

de soepele acanthus? 

De onsterfelijke amarant? 

Of over de gele dotterbloem, 

die de oever verlicht met zijn goud? 

Mopsus: 

Zing, Tirsis, over datgene wat  

geliefden het dierbaarst is, 

Bezing de eer en verdiensten 

van de lenteroos. 

Tirsis: 

Rozen, zalige rozen, 

flirterige dochters  

van de aarde en de zon. 

Ruik de zoete geur 

die stamt uit jullie schoot. 

Het vult ons met alles  

wat de zon, de lucht en de regen  

in jullie hebben geplant. 

(Vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Deh Tirsi mio gentil (L. Marenzio, tekst: G. B. Guarini) 

Deh, Tirsi mio gentil, non far più stratio 
Di chi t'adora. Ohime! non sei già fera, 
Non hai già il cor di marmo ò di macigno. 
Eccomi a' piedi tuoi. Se mai t'offesi, 
Idolo del mio cor, perdon ti chieggio. 
Per queste belle care e sovra humane 
Tue ginocchia ch'abbraccio, a cui m'inchino; 
Per quell' amor che mi portasti un tempo; 
Per quella soavissima dolcezza 
Che trar solevi già da gl'occhi miei, 
Che tue stelle chiamavi, hor son due fonti; 
Per queste amare lagrime: ti prego, 
Habbi pietà di me, misera Filli. 

Ach, mijn lieve Tirsis, kwel degene niet langer 

die jou aanbidt. Ach! Jij bent geen wild dier, 

noch heb je een hart van marmer of van steen. 

Zie, ik lig aan je voeten. Als ik je ooit beledigd heb, 

mijn uitverkorene, dan vraag ik je vergiffenis. 

Ik buig voor deze mooie, dierbare en menselijke 

knieën van jou, die ik omarm. 

Denk aan de liefde die je ooit voor mij voelde, 

Denk aan de meest tedere zoetheid 

die je onttrok uit mijn ogen 

die je ooit sterren noemde en nu fonteinen zijn. 

Doorheen deze bittere tranen smeek ik je:  

heb medelijden met mij, de ellendige Phyllis. 

(vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Dolcemente dormiva la mia Clori (C. Monteverdi, tekst: T. Tasso) 

Dolcemente dormiva la mia Clori 

e intorn'al suo bel volto 

givan scherzand'i pargolett'amori. 

Mirav'io da me tolto, 

con gran diletto lei, 

quando dir mi sentei: "Stolto, che fai? 

tempo perduto non s'acquista mai." 

Allor io mi chinai così pian piano 

e baciandole il viso, 

provai quanta dolcezz'ha il paradiso 

Mijn Chloris lag in zoete rust terneder 

en rond haar mooi gelaat 

dansten al schertsend kleine liefdesgodjes. 

Ik staarde in gedachten 

met groot plezier naar haar, 

toen ik haar hoorde zeggen: ‘Dwaas, wat doe 

je? Verloren uren kan men niet herwinnen.’ 

Dus boog ik mij heel zachtjes naar haar toe. 

De kus die ik haar gaf was 

een proef van paradijselijk geluk. 

(Vertaling: Ike Cialona) 

Al lume delle stelle (L. Marenzio, tekst: T. Tasso) 

Al lume delle stelle 
Tirsi sotto un alloro 
Si dolea lagrimando in questi accenti: 
 
O celesti facelle 
Di lei ch'amo ed adoro 
Rassomigliate voi gli occhi lucenti. 
 
Luci serene e liete, 
Sento la fiamma lor mentre splendete. 

Onder het licht van de sterren 

klaagde Tirsis, onder een laurier, 

in tranen op de volgende manier: 

‘O hemelse toortsen, 

jullie lijken op de stralende ogen 

van haar die ik liefheb en aanbid. 

Serene en vreugdevolle lichten, 

ik voel haar ziel terwijl jullie schijnen.’ 

(Vertaling: Iwein Van Bouwelen) 

Tirsi morir volea (G. de Wert, tekst: G. B. Guarini) 

Tirsi morir volea, 
Gl'occhi mirando di colei ch'adora; 
Quand'ella, che di lui non meno ardea, 
Gli disse: "Ahimè, ben mio, 
Deh, non morir ancora, 
Che teco bramo di morir anch'io." 
 
Frenò Tirsi il desio, 
Ch'ebbe di pur sua vit'allor finire; 
Ma (E) sentea morte,in (e) non poter morire. 
E mentr'il guardo suo fisso tenea 
Ne' begl'occhi divini 
E'l nettare amoroso indi bevea, 
 
La bella Ninfa sua, che già vicini 
Sentea i messi d'Amore, 
Disse, con occhi languidi e tremanti: 
"Mori, cor mio, ch'io moro." 
Cui rispose il Pastore: 
"Ed io, mia vita, moro." 
 
Cosi moriro i fortunati amanti 
Di morte si soave e si gradita, 
Che per anco morir tornaro in vita. 

Tirsis wilde sterven, 

toen hij de ogen zag van haar die hij bemint, 

waarna het meisje dat ook hem bemint 

hem zei: ‘O wee, mijn liefste, 

ga nog niet dood, 

want ik wil samen met je sterven.’ 

Tirsis toomde het verlangen 

dat hij had om snel te sterven. 

Hij wilde dood, maar toch niet sterven, 

en terwijl hij staarde 

in de goddelijke mooie ogen, 

dronk hij de liefdesnectar. 

Het mooie meisje dat 

de boden van de liefde reeds nabij zag, 

zei bevend en met dromerige ogen: 

‘Sterf, sterf, mijn hart, dan sterf ik nu met jou.’ 

En daarop zei de herder:  

‘Dan sterf ik nu, mijn leven.’ 

Zo stierven de gelukkige gelieven 

een zo verrukkelijke, zoete dood 

dat zij herleefden om nogmaals te kunnen sterven. 

(Vertaling: Ike Cialona)