Ensor als dromende muzikant  

Ensors gasten beschreven hoe de Oostendse kunstenaar hen kon vermaken door op een ludieke wijze op een fluitje te spelen door een van zijn neusgaten! Zijn imponerende improvisaties op piano raakten dan weer een erg gevoelige snaar. Hij speelt onorthodox, met gestrekte vingers, hoofdzakelijk op de zwarte toetsen van het klavier. Het is veelzeggend dat veel kinderliedjes enkel uit deze noten bestaan, maar ook Chinese en Indiase muziek erop gebouwd zijn. Betrappen we Ensor op exotische nostalgie?  

In 1906 schenken de verzamelaars Albin en Emma Lambotte een harmonium aan de kunstenaar. Deze “muzikale hometrainer” wordt het favoriete instrument van Ensor. Een harmonium lijkt op een buffetpiano, maar de klank wordt geproduceerd door via pedalen geduwde lucht. Een tweede verschil met de piano is dat de klankkleur aangepast kan worden via registerknoppen, net als bij een orgel (op de foto hieronder te zien boven Ensors hand). Hierdoor kon Ensor zich verliezen in verschillende klankwerelden. Het instrument komt sporadisch voor in composities van Liszt, Mahler en Schönberg. Ensor - hoewel amateurmuzikant - kijkt naar hen op en schrijft vanaf 1905 diverse muziekstukjes bijeen.

Muziek op doek  

Nog voor de idee voor La Gamme d'Amour rijp is, schildert James Ensor theaterachtige taferelen die het ballet lijken te preluderen. De fêtes galantes van de Franse schilders Antoine Watteau, Nicolas Lancret of Jean-Baptiste Pater zijn uitgesproken inspiratiebronnen. Kleurrijke personages ontmoeten elkaar op een imaginaire plek waar ze zich pure levensgenieters wanen. Ensors galante taferelen geven door het gebrek aan perspectief en horizon de indruk een scene uit een toneel te zijn. De ballerina’s (of De dans) uit 1896 combineert zelfs het genre van de fêtes galantes met de Pierrot-figuur en muziekinstrumenten. Ook fanfares en concerten worden steeds meer afgebeeld in zijn werk. Muziek krijgt een prominente plaats. En niet alleen op het schilderdoek.

Liefde op overschot in La Gamme d’Amour  

Op zijn harmonium componeert Ensor een reeks muziekstukken die hij in 1911 samenvoegt tot een zesdelig werk voor ballet: La Gamme d’Amour. De titel is een knipoog naar Watteaus gelijknamig schilderij uit 1717 en betekent zoveel als de liefdesgamma of liefdeswaaier. La Gamme d’Amour vertelt het verhaal van de onmogelijke liefde tussen Miamia en Fifrelin en speelt zich af tijdens carnaval in een winkel van maskers en marionetten. Ensor, die geen muziekopleiding gevolgd heeft, schakelt voor de muzieknotatie de hulp in van enkele vrienden. De directeur van het muziekconservatorium van Oostende, Aimé Mouqué, zet de hoofdmelodieën op papier waarna het stuk georkestreerd wordt door Michel Brusselmans, de broer van de schilder Jean Brusselmans.  

La Gamme d'Amour bestaat uit zes delen: Flirt des marionettes, Lento en Andante uit Complainte et Berceuse, Gamme d'amour, Marche funèbre, Enlacements en Pour une orgue de Barbarie. Verwacht je niet aan groteske dramatiek zoals bij Wagner – Ensor was nochtans grote fan – maar een salonwerk dat alle complexiteit uit de weg gaat en simpelweg wil plezieren. Beluister hieronder een versie voor piano solo.

Ensor vat zijn creatie op als een ballet-pantomime waarin kostumering, choreografie en gezichtsuitdrukkingen even belangrijk zijn. Voor dit Gesamtkunstwerk ontwerpt Ensor het decor en de kostuums op geschilderd textiel. Ook het scenario is van zijn hand. De tentoonstelling James Ensor.  Maestro exposeert enkele decorschetsen, ideeën voor balletpakken en zelfontworpen affiches. Pas in 1924 wordt de opera voor het eerst in volle glorie opgevoerd in de Koninklijke Vlaamse Opera van Antwerpen. Twee jaar later schildert hij een nieuw werk, getiteld La Gamme d'Amour. Een ironische zelfreferentie of het eindpunt van een levenslange obsessie?