Orchestre des Champs-Elysées & Herreweghe

Hanns Eisler (1898-1962) 
Gegen den Krieg, op. 51 (1936) 

Ludwig van Beethoven (1770-1827) 
Symfonie nr. 9, op. 125 (1824) 

Duur: ca. 75 min.

Dit concert wordt opgenomen en uitgezonden op 18 december om 20 uur door Klara.

Muziek met een vredesboodschap 

Nooit meer oorlog. Nie wieder Krieg. No more War. Dat is vaak de oproep na een gewapend conflict, maar de realiteit leert helaas dat deze hoop ijdel is. Amper twee decennia na de grote wereldbrand van 1914-1918 – the war to end all wars – brak al de Tweede Wereldoorlog uit. Duitser Hanns Eisler vocht aan het front tijdens die Eerste Wereldoorlog, studeerde daarna compositie bij Arnold Schönberg, en componeerde in 1936 een ironisch koorwerk over de oorlog: Gegen den Krieg (Tegen de oorlog).  

Leeftijdsgenoten Brecht en Eisler werkten beiden vanuit een sterk politiek engagement. In de nasleep van de eerste Wereldoorlog ontwikkelde Eisler sympathie voor de ideeën van het communisme; Brecht hing zelfs een uitgesproken marxistisch gedachtengoed aan. Beide kunstenaars vonden het belangrijk dat een publiek niet alleen vermaak en ontspanning vond in muziek of theater, maar dat de toeschouwers ook aangezet werden tot kritische reflectie. In 1933 werd hun werk door het naziregime verboden, waarop ze – zoals veel Joodse en andersdenkende kunstenaars – vluchtten naar Amerika.  

Op muzikaal vlak koos Hanns Eisler in Gegen den Krieg voor een beproefd recept: een thema met variaties. Het thema bouwde hij op volgens de door Schönberg ontwikkelde dodecafonie. Dat houdt in dat een toon pas herhaald mag worden nadat elk van de twaalf mogelijke toonhoogtes één keer geklonken heeft. Deze werkwijze leidt vaak tot erg wispelturige, atonale melodieën, maar Eisler bouwt het thema zo op dat het auditief herkenbaar blijft. Enkele melodische wendingen komen regelmatig terug en brengen structuur in de chaos. De overwegende sfeer is gespannen, waarmee de componist de verbitterde, ironische en soms ronduit sarcastische toon van de tekst versterkt. 

Dat ook Ludwig van Beethoven geïnteresseerd was in de geopolitieke gebeurtenissen van zijn eigen tijd is wellicht het duidelijkst in de context van zijn Derde Symfonie, de Eroïca. Hij zou deze symfonie aanvankelijk hebben opgedragen aan Napoleon Bonaparte en diens ideeën over burgerschap, vrijheid en gelijkheid. Toen Napoleon zichzelf echter tot keizer kroonde en in zijn militaire expedities menig bloedbad aanrichtte, viel hij voor Beethoven van zijn sokkel. 

Diezelfde Beethoven componeerde in 1823 zijn Negende Symfonie, waarmee hij de toekomst van de symfonie definitief in een andere plooi legde. Hij breidt de symfonie niet alleen verder uit op het vlak van tijdsduur (meer dan een uur) en orkestbezetting (van piccolo tot contrafagot); hij voegt ook nog een koor en vier vocale solisten toe. De toevoeging van die vocale partijen betekent niet alleen meer mensen op het podium en een grotere en meer diverse klank. Minstens even belangrijk is het feit dat hiermee ook concrete woorden worden gezongen en de symfonie dus betekenis krijgt. Voor die tekst koos Ludwig van Beethoven Ode an die Freude van Friedrich Schiller. Die tekst uit 1785 (vier jaar vóór de Franse revolutie) kunnen we lezen als een ideaalbeeld voor de maatschappij, waarbij iedereen in vrede en gelijkheid samenleeft.  

De symfonie opent met een indrukwekkende opbouw en enorme contrasten waarbij de strijkersgroep en de blazersgroep vaak tegen elkaar worden uitgespeeld. Dergelijke contrasten zijn er ook in het tweede deel, een opzwepende scherzo waarin de stevige paukenslag aan het begin meteen gevolgd wordt door uiterst zachte muziek. Beethoven zet geregeld het dansante karakter van dit deel (het scherzo was in vroegere symfonieën een menuet) op losse schroeven door speelse ritmische accentverschuivingen. De derde beweging is een langzaam Adagio, met een meeslepende melodie die op verschillende manieren gevarieerd en georkestreerd wordt.  

Het is uiteindelijk in de totaal vernieuwende finale dat de grote innovator in Beethoven zich laat zien. Na een dissonante muzikale uitbarsting die als het ware al het voorgaande lijkt uit te wissen, volgt een instrumentaal recitatief. Nog voor de stemmen een eerste keer geklonken hebben, brengt Beethoven dus een vocaal genre binnen in de instrumentale muziek. Dit recitatief wordt telkens onderbroken door reminiscenties aan de eerste drie bewegingen. Met deze muzikale flashbacks toont Beethoven zich als een cinematograaf avant-la-lettre. Wanneer de muzikale uitbarsting hernomen wordt, volgt opnieuw een recitatief, maar nu wel degelijk gezongen: “O vrienden, niet deze klanken”. Op theatrale wijze wordt de wanorde en het geweld de rug toegekeerd en ontstaat er ruimte voor de verbindende boodschap van Schillers tekst. 

Klaas Coulembier 

Gegen den Krieg (text: Bertolt Brecht)

Als der letzte Krieg vorüber war, 
gab es Sieger und Besiegte: 
Bei den Besiegten das nied’re Volk hungerte. 
Bei den Siegern hungerte das nied’re Volk auch. 

Die das Fleisch wegnehmen vom Tisch, 
lehren Zufriedenheit. 
Die, für die die Gaben bestimmt sind, 
verlangen Opfermut. 
Die Sattgefressenen sprechen zu den Hungrigen 
von großen Zeiten, die kommen werden. 

Die das Land in den Abgrund stürzen, 
nennen das Regieren zu schwer 
für den einfachen Mann.  

Wenn die Ob’ren vom Frieden sprechen, 
Mann auf der Straße, laß alle Hoffnung fahren. 
Wenn die Ob’ren Nichtangriffspakte schließen, 
kleiner Mann, mach dein Testament. 

Wenn der Krieg kommt, wird sich vieles vergrößern. 
Es wird größer werden der Reichtum der Herrschenden. 
Es wird größer werden: das Elend der Ausgebeuteten, 
der Hunger, die Ungerechtigkeit und Unterdrückung. 
Die werden größer werden. 

Auf der Mauer stand geschrieben: Sie wollen Krieg. 
Der es geschrieben hat, ist schon gefallen. 

Wenn die Ob’ren vom Frieden reden, 
weiß das gemeine Volk, daß es Krieg gibt. 
Wenn die Ob’ren den Krieg verfluchen, 
sind die Gestellungsbefehle schon ausgeschrieben. 

Wenn die Ob’ren von Ehre reden, 
weiß das gemeine Volk, daß es Krieg gibt. 
Wenn die Ob’ren uns Ruhm versprechen, 
sind die Gestellungsbefehle schon ausgeschrieben. 
Wenn sie reden von großen Zeiten, 
weiß das gemeine Volk, daß es Blut gibt. 
Wenn die Ob’ren von Opfern sprechen, 
so meinen sie unser Blut. 
 
Sie reden wieder von großen Zeiten, 
von Ehre, von Siegen. 
Marie, weine nicht. 
 
Wenn es zum Marschieren kommt: 
Euer Feind marschiert an der Spitze. 
Die Stimme, die euch kommandiert, 
ist die Stimme eures Feindes. 
Wer da vom Feind spricht, ist unser Feind. 
In der Schlacht habt ihr den Feind im Rücken. 
 
General, dein Tank ist ein starker Wagen. 
Er bricht Wälder nieder. 
Er zermalmt hundert Menschen. 
Aber er hat einen Fehler: 
Er braucht einen Fahrer. 
 
General, dein Bomberflugzeug ist stark. 
Es fliegt schneller als der Sturm 
und trägt mehr als ein Elefant. 
Aber es hat einen Fehler: 
Es braucht einen Monteur. 
 
General, der Mensch ist sehr brauchbar, 
er kann fliegen, er kann töten. 
Aber er hat einen Fehler: 
Er kann denken. 
 
Das Brot der Hungrigen ist aufgegessen. 
Das Fleisch kennt man nicht mehr. 
Der Schweiß des Volkes  
ist nutzlos vergossen. 
Aus den Schloten der Munitionsfabriken  
steigt Rauch. 
Dieser Krieg ist nicht unser Krieg. 

Tegen de oorlog (tekst: Bertolt Brecht)  

Toen de laatste oorlog voorbij was, 
waren er winnaars en verliezers:   
Bij de verliezers leed het gewone volk honger.   
Bij de winnaars leed het gewone volk ook honger.   

Zij die het vlees van de tafel wegnemen,   
leren tevredenheid.   
Zij voor wie de giften bestemd zijn,   
verlangen offers.   
De verzadigden spreken tot de hongerigen   
over grote tijden die zullen komen.   

Zij die het land in de afgrond storten,   
noemen het regeren te moeilijk   
voor de eenvoudige man.     

Wanneer de machthebbers over vrede spreken,   
man van de straat, geef de hoop op.   
Wanneer de machthebbers niet-aanvalsverdragen sluiten,   
kleine man, maak je testament op.     

Wanneer de oorlog komt, zal veel groter worden.   
Groter zal worden de rijkdom van de heersers.  
Groter zal worden: het leed van de uitgebuiten,  de honger, de onrechtvaardigheid en de onderdrukking.   
Die zullen groter worden.   

Op de muur stond geschreven: Ze willen oorlog.   
Degene die het schreef, is al gesneuveld.     

Wanneer de machthebbers over vrede praten,  
weet het gewone volk dat er oorlog komt.   
Wanneer de machthebbers de oorlog vervloeken,   
zijn de bevelen al uitgeschreven.   

Wanneer de machthebbers over eer spreken,   
weet het gewone volk dat er oorlog komt.   
Wanneer de machthebbers ons roem beloven,  
zijn de bevelen al uitgeschreven.   

Wanneer ze spreken van grote tijden,   
weet het gewone volk dat er bloed zal vloeien.  Wanneer de machthebbers over offers praten,  bedoelen ze ons bloed.   

Ze praten weer over grote tijden,   
over eer, over overwinningen.   
Marie, huil niet.   

Wanneer het op marcheren aankomt:   
jullie vijand marcheert voorop.   
De stem die jullie commandeert,   
is de stem van jullie vijand.   
Wie over de vijand spreekt, is onze vijand.   
In de strijd heb je de vijand in de rug.   

Generaal, je tank is een sterke wagen.   
Hij vernietigt bossen.   
Hij verplettert honderd mensen.   
Maar hij heeft één zwak punt:   
Hij heeft een bestuurder nodig.     

Generaal, je bommenwerper is sterk.   
Hij vliegt sneller dan de storm   
en draagt meer dan een olifant.   
Maar hij heeft één zwak punt:   
Hij heeft een monteur nodig.     

Generaal, de mens is heel bruikbaar,   
hij kan vliegen, hij kan doden.   
Maar hij heeft één zwak punt:   
Hij kan denken.     

Het brood van de hongerigen is op.   
Vlees kent men niet meer.   
Het zweet van het volk   
is vergeefs vergoten.   
Uit de schoorstenen van de munitiefabrieken   
stijgt rook.   
Deze oorlog is niet onze oorlog. 

Ode an die Freude 

Tekst: Friedrich Schiller 
O Freunde, nicht diese Töne! sondern lasst uns angenehmere anstimmen und freudenvollere! 
Freude, schöner Götterfunken, 
Tochter aus Elysium, 
Wir betreten feuertrunken, 
Himmlische, dein Heiligtum. 
Deine Zauber binden wieder, 
Was die Mode streng geteilt; 
Alle Menschen werden Brüder, 
Wo dein sanfter Flügel weilt.   

Wem der grosse Wurf gelungen, 
Eines Freundes Freund zu sein, 
Wer ein holdes Weib errungen, 
Mische seinen Jubel ein! 
Ja - wer auch nur eine Seele 
Sein nennt auf dem Erdenrund! 
Und wer’s nie gekonnt, der stehle 
Weinend sich aus diesem Bund!   

Freude trinken alle Wesen 
An den Brüsten der Natur, 
Alle Guten, alle Bösen 
Folgen ihrer Rosenspur. 
Küsse gab sie uns und Reben, 
Einen Freund, geprüft im Tod, 
Wollust ward dem Wurm gegeben, 
Und der Cherub steht vor Gott.   

Froh, wie seine Sonnen fliegen 
Durch des Himmels prächt’gen Plan, 
Laufet, Brüder, eure Bahn, 
Freudig wie ein Held sum Siegen.   
Seid umschlungen, Millionen! 
Diesen Kuss der ganzen Welt! 
Brüder - überm Sternenzelt 
Muss ein lieber Vater wohnen.   

Ihr stürzt nieder, Millionen, 
Ahnest du den Schöpfer, Welt, 
Such ihn überm Sternenzelt, 
Über Sternen muss er wohnen. 

Ode aan de vreugde 
O vrienden, niet deze klanken! Maar laten wij aangenamere aanheffen, en vreugdevollere!  

Vreugde, schitterende godenvonk,  
dochter uit Elysium, 
Wij betreden met vurige hartstocht,  
Hemels wezen, jouw heiligdom. 
Jouw toverkrachten verbinden weer  
Wat gewoonte strikt verdeeld heeft; 
Alle mensen worden broeders,  
Waar jouw zachte vleugel zich welft.    

Wie geslaagd is in de grote onderneming 
Om een vriend vriendschap te bewijzen,  
Wie een lieve vrouw veroverd heeft, 
Laat die zijn gejuich mede laten opgaan!  
Ja, wie ook maar één sterveling 
De zijne kan noemen op de aardbol!  
En wie dat nooit gekund heeft,  
Laat die stilletjes wenend verdwijnen uit dit samenzijn!    

Met vreugde laven alle schepsels zich  
Aan de borst van de natuur,  
Alle goeden en alle slechten  
Volgen in haar spoor van rozen.  
Kussen gaf zij ons en wijn,  
Een vriend die trouw bleef tot in de dood, 
Lustbeleving is de worm gegeven 
En de Cherub staat voor God.    

Verheugd, zoals zijn zonnen zweven  
Door het prachtige ontwerp van de hemel,  
Doorloop zo, broeders, jullie pad;  
Vreugdevol, zoals een held op weg naar de overwinning.   

Laat je omarmen, miljoenen,  
Deze kus aan de hele wereld!  
Broeders! Boven het sterrenuitspansel 
Moet een lieve vader wonen.    

Vallen jullie neer, miljoenen, 
Voel je de schepper, wereld, 
Zoek hem boven het sterrenuitspansel, 
Boven de sterren moet hij wonen.  

sopraan
Ulrike Barth 
Heleen Bongenaar 
Kaho Inoue  
Aisling Kenny 
Daniela Seixeira de Matos 
Malena Sanchez Napal 
Magdalena Podkoscielna  
Elisabeth Rapp  
Chiyuki Riem 
Edilsa Samanez 
Charlotte Schoeters 
Madeleine Treilhou   

alt  
Carla Babelegoto 
Montserrat Bertral 
Katerina Blitzkova 
Elisa Bonazzi 
Maite De Wit 
Sterre Decru 
Esther Fischer-Barnicol 
Gudrun Köllner 
Lucia Napoli 
Cécile Pilorger  
Marta Rodrigo Requena 
Matylda Stasto-Kotula    

tenor
Malcolm Bennett 
Graham Cooper 
Owen Elsley 
Benedict Flinn 
Patrik Hornák 
Carlos Negrin Lopez 
Emanuele Petracco 
Thomas Phillips  
Joseph Taylor 
René Veen  
Piotr Windak  
Baltazar Zuniga    

bas
Tobias Ay 
Erks Jan Dekker 
Philipp Kaven  
Kurt Lachmann  
Israel Martins Dos Reis 
Julián Millán Martinez  
Lucien Moissonier Benert  
Marek Opaska  
Giacomo Serra 
Bart Vandewege 
Jouke Wijmenga  
Samuel Wong  

koordirectie 
Maria Van Nieukerken  

pianist voorbereiding solisten en koor 
Anne Bertin-Hugault  

eerste viool
Alessandro Moccia 
Ilaria Cusano  
Giusy Adiletta 
Carlotta Conrado 
Asim Delibegovic 
Philippe Jegoux 
Roberto Anedda
Hélène Maréchaux 
Enrico Tedde  
Sofya Vardanyan   

tweede viool 
Corrado Masoni 
Catherine Arnoux 
Diego Castelli 
Isabelle Claudet 
Silvia Congia 
Oleksandra Khmara 
Thérèse Kipfer 
Madalena Rollo 
Sebastiaan Van Vucht    

altviool
Catherine Puig 
Agathe Blondel 
Laurent Bruni 
Brigitte Clément 
Abraham Constatino 
Delphine Grimbert 
Ruxandra-Maria Mosor   

cello 
Ageet Zweistra 
Andrea Pettinau 
Giulia Gillio 
Vincent Malgrange 
Hilary Metzger 
Harm-Jan Schwitters 
Hayk Sukiasyan    

contrabass
Axel Bouchaux 
Baptiste Andrieu 
Damien Guffroy 
Miriam Shalinsky 
Massimo Tore   

fluit 
Georges Barthel 
Amélie Michel    

piccolo 
Giulia Barbini   

hobo
Emmanuel Laporte 
Taka Kitazato   

klarinet
Álvaro Iborra  
Daniele Latini    

fagot
Julien Debordes  
Jean-Louis Fiat   

contrafagot
Antoine Pecqueur 

hoorn
Pierre-Antoine Tremblay 
Jean-Emmanuel Prou 
Nina Daigremont 
Frank Clarysse   

trompet 
Alain De Rudder 
Steven Verhaert 

trombone 
Harry Ries 
Guy Hanssen 
Wim Becu

pauken
Martin Piechotta

percussie
Pierre-Olivier Schmitt  
Florie Fazio 
Hervé Trovel