Huelgas Ensemble & Paul Van Nevel

Mattheus Le Maistre
geboren ca. 1505 in Rukkelingen-aan-de-Jeker, gestorven in 1577 in Dresden

Kapelmeester van de Dresdner Staatskapelle

• Nu bitten wir den heiligen Geist
  zesstemmig koraalmotet

Cipriano de Rore
geboren in 1515 in Ronse, gestorven in 1565 in Parma

Maestro di cappella in Ferrara, Venetië en Parma

• Mia benigna fortuna
  madrigaal à 4 op tekst van Francesco Petrarca

Johannes Ciconia
geboren ca. 1373 in Luik, gestorven in 1412 in Padua

Componist in Rome en aan de kathedraal van Padua

• O felix templum jubila
  ceremonieel motet à 4

Orlandus Lassus
geboren in 1532 in Mons, gestorven in 1594 in München

Kapelmeester en componist aan het beierse hof van hertog Albrecht V en Wilhelm V in München

• Mais qui pourroit estre celuy qui me fait chercher mon oyseau ?
  burlesque à 3 & 6

Loyset Compère
geboren ca. 1445 in Henegouwen, gestorven in 1518 in St.-Quentin

Componist en kapelmeester aan de hofkapel van de franse koning Charles VIII in Parijs

• Officium de Cruce
  motet à 4

Arnold van Eynde
geboren ca. 1540 in Antwerpen, gestorven in 1586 in Helsingor (Denemarken)

Componist en kapelmeester aan het deense Koninklijke Hof van Christian III en Friedrich II in Kopenhagen

• Das alte Jahr vergangen ist
  koraal à 4

Guillaume Dufay
geboren in Beersel in 1398, gestorven in Cambrai in 1474

Componist aan de hoven van Pandolfo Malatesta da Rimini, Paus Eugenius IV in Rome en Amadeus VIII in Chambéry

• Mon chier amy qu’avés vous empensé
  lamento op de dood van Pandolfo Malatesta in 1427

George de la Hèle
geboren in 1546 in Antwerpen, gestorven in 1586 in Madrid

Kapelmeester van Filips II in Madrid en het El Escorial

• Sanctus uit de 'Missa Nigra sum, sed formosa'
  vijfstemmig misdeel

Philippus de Monte
geboren in 1521 in Mechelen, gestorven in 1603 in Praag

Kapelmeester en componist aan het Hof van keizer Maximiliaan II (Wenen) en Rudolf II (Praag)

• Solingo in selve e’n boschi
  madrigaal à 5
• Fui preso fui ferito
  madrigaal à 5

Theodoricus Gerarde
geboren in Vlaanderen ca. 1520, gestorven ca. 1580

Hofcomponist in de kapel van Henry Fitzalan, Earl of Arundel in het legendarische kasteel Nonesuch (Surrey)

• Dulces exuviae
  vijfstemmig humanistisch motet op tekst van Vergilius

Pieter Maessins
geboren in Gent ca. 1505, gestorven in Wenen in 1562

Kapelmeester aan het hof van Ferdinand I in Wenen

• Tota pulchra es
  een vierstemmig 'Perpetuum mobile' motet

Jacobus de Kerle
geboren in 1531 in Ieper, gestorven in 1591 in Praag

Componist en/of kapelmeester ondermeer in de Pauselijke kapel, Augsburg, Wenen en Praag

• Agnus Dei uit de 'Missa Da Pacem Domine'
  à 6 & 9

--- FINIS ---

Als een lopend vuurtje: polyfonie in alle windstreken van Europa

Notoire onbekenden en grote meesters staan steeds zij aan zij, ook wanneer de ‘Franco-Vlaamse’ polyfonie zich in de 15de en 16de eeuw over heel Europa verspreidt. De kleine meesters zijn interessant om hun artistieke verdiensten én omdat ze bepaalde patronen zichtbaar maken. Was het uitzonderlijk dat grootmeesters als Du Fay, Josquin en Obrecht voortdurend Europa doorkruisten? Was het gangbare praktijk of vooral een slimme carrièrezet voor een Brabander als De Monte om honderden Italiaanse madrigalen op muziek te zetten?

Los van hun capaciteiten en ambities onderhielden componisten een wisselende relatie met hun thuisland. Du Fay en Josquin keerden na een rijke carrière terug naar Cambrai en Condé. Anderen raakten zo ingeburgerd dat ze ter plaatse bleven: Lassus in München, De Monte in Praag, Tinctoris in Napels.

De roep van het zuiden: Italië en Spanje
Inderdaad was het eeuwenlang gangbare praktijk voor intellectuelen en kunstenaars om minstens enige tijd in Italië te verblijven. Vanaf de zeventiende eeuw ondernamen velen vanuit Engeland of Duitsland een ‘grand tour’ (Lord Byron) of een ‘Italienische Reise’ (Goethe), maar al vanaf middeleeuwen trok Italië vele kunstenaars aan. Al was het zonnige klimaat vast een fijne bijkomstigheid, de lokroep kwam veeleer vanuit de vele welvarende Italiaanse steden en stadstaatjes die op zoek gingen naar de beste musici en deze rekruteerden uit de Lage Landen.

Johannes Ciconia was een van de eersten die voor vele generaties polyfonisten de weg zou banen. Hij was afkomstig uit Luik, was enkele jaren in dienst van pauselijk gezant Philippe d’Alençon en werd in 1401 aan de kathedraal van Padua aangesteld. Hij bleef er tot aan zijn dood in 1412.

Veertien jaar later zou Guillaume Du Fay gedurende drie jaar in Bologna werken, gevolgd door verblijven in Rome en Firenze, hoewel hij ook goede connecties met broodheren en instellingen in Frankrijk en de Lage Landen bleef onderhouden. In Bologna schreef Dufay zijn chanson Mon chier amy bij wijze van condoleance aan Carlo Malatesta da Rimini, bij de dood van diens broer Pandolfo op 3 oktober 1427. Dufays streekgenoot Loyset Compère, afkomstig uit St-Omer of Arras, legde een gelijkaardig parcours af, dat hem naar Milaan en Rome bracht eer hij naar Noord-Frankrijk terugkeerde. Dat van Johannes Pullois was dan weer een stuk overzichtelijker. Zijn carrière was gestart aan de OLV-kerk van Antwerpen. Hij zong gedurende twintig jaar in de pauselijke kapel (1447-1468) en bracht vervolgens zijn laatste decennium weer in Antwerpen door.

Een eeuw later had ook Ronsenaar Cipriano de Rore zich na jarenlange dienst in Ferrara weer in de Lage Landen willen vestigen. Bij zijn terugkeer in 1559 vond hij er voornamelijk oorlog en vernieling, waarop hij spoorslags naar Italië terugkeerde en zich in Parma vestigde.

Ook de carrière van George de la Hèle startte in Antwerpen. Als twaalfjarige koorknaap kwam hij terecht in de koninklijke kapel van Filips II in Madrid. Na passages in Alcalá, Leuven, Mechelen en Doornik en Plantijns publicatie (1578) van een monumentaal volume met polyfone missen van zijn hand, keerde hij in 1580 terug naar het Escorial en werd er kapelmeester van Filips II.

Noordwaarts: Engeland en Denemarken
Maar lang niet iedereen zocht de zon op. In Engeland vinden we in de tweede helft van de 16de eeuw de nagenoeg onbekende Derrick Gerarde. Over zijn afkomst uit de Lage Landen tasten we in het duister. Hij was actief als muziekkopiist en we kennen uitzonderlijk veel autografe bronnen van zijn hand. Bovendien moet hij een gecultiveerd man geweest zijn die het werk van Vergilius kende: zijn motet Dulces exuviae plaatst hem zij aan zij naast Josquin.

De meest verrassende carrière is wellicht deze van Arnold Van Eynde, die vermoedelijk in Antwerpen werd geboren en in 1586 overleed in Denemarken. In de bronnen vinden we zijn naam terug als ‘Arnoldus de Fine’. Het is niet helemaal duidelijk of Van Eynde emigreerde of werd uitgenodigd om er aan de koninklijke kapel te komen werken.

Het daghet in den oosten: Beieren en Habsburg
In de 16de eeuw trekken componisten eveneens naar Duitstalig Europa. Mattheus Le Maistre komt vanuit Luik in 1554 aan het hof van Dresden terecht, maar niet zonder langs München te passeren – net vóór Lassus, die van 1556 tot aan zijn dood in 1594 aan de kapel van de Beierse hertog werkte.

Ook de kleurrijke carrière van Pieter Maessens – koorknaap, ridder, priester – bracht hem langs vele fronten, van Gent naar het Weense hof van Karel V en Ferdinand I. Zes jaar na Maessens dood werd Philippus De Monte kapelmeester aan het Weense hof; in 1580 verhuisde hij met het hof mee naar Praag. Twee jaar later vervoegde Ieperling Jacobus de Kerle hem als kapelaan. Samen met Lassus was De Kerle één van de laatste belangrijke fakkeldragers van de Frans-Vlaamse polyfonie.

Pieter Mannaerts

Toen onze polyfonie schitterde in Europa

In 1567 verscheen in Antwerpen een monumentaal werk over de geschiedenis, de geografie, de economie, de kunsten, de zeden en de gewoonten van de Lage Landen, voornamelijk België. Het boek werd geschreven door een in Antwerpen wonende Italiaanse koopman, humanist en geschiedschrijver Lodovico Guicciardini. De titel luidde: “Descrittione di tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania inferiore”. Het werk werd tientallen malen herdrukt, kreeg een Franse vertaling bij Plantijn in 1582 en een nederlandstalige uitgave in 1612.

Guicciardini gaat in zijn werk uitvoerig in op de beroemdheid (toen al) van de polyfone kunst van de Franco-Flamands. Enkele fragmenten (in modern nederlands omgezet) :

“Hier wonen de echte meesters van de muziek die zij vervolmaakt hebben …. Deze kunst is hen zozeer aangeboren dat mannen en vrouwen zeer gracieus en melodieus samenzingen … en zij zijn terug te vinden in alle Hoven van de Christelijke Vorsten … zoals Josken de Prez, Obrecht, Ockeghem … die al overleden zijn, maar de volgenden leven nu nog: Cypriaen de Rore [dan volgen een vijftiental van de bekendste namen waaronder Lassus, de Monte en Manchicourt] … zij zijn in de ganse wereld beroemd en worden zeer geëerd”.

Guicciardini overdreef niet in zijn beschrijving: het is een merkwaardig fenomeen dat van ca. 1420 tot aan het einde van de zestiende eeuw, dus bijna twee eeuwen lang, de meerstemmige vocale muziek werd overheerst door - ik wik mijn woorden - meer dan tweehonderd componisten en zangers. Nog merkwaardiger: zij kwamen allen uit een klein gebied dat grosso modo kan omschreven worden als Henegouwen en West-Vlaanderen in België en Artois en Picardië in Frankrijk, dus uit de vierhoek Boulogne-sur-mer/St.-Quentin/Mons/Brugge.

De hoofdreden van deze concentratie moet gezocht worden in de kwaliteit van de opleiding van de zangers en componisten aan de kathedraal- en kapittelscholen uit deze gebieden. Cambrai, Arras, Tournai, Brugge, Saint-Omer, Nivelles, Gent en Douai waren muzikale centra die de leveranciers waren voor de Franco-Vlaamse componisten.

De grote muzikale centra (meestal ook politiek en economisch belangrijk) hadden hofkapellen die voor een groot deel uit zangers, kapelmeesters en componisten uit onze contreien bestonden. Het Bourgondische Hof, de Habsburgse hoven in Wenen, Praag en Madrid (o.a. het Escoriaal), de Franse en Italiaanse hoven (Firenze en Milaan) en last but not least de Sixtijnse Kapel van het Vaticaan waren voortdurend op zoek naar goede Franco-Vlaamse zangers en componisten. In vele gevallen werden zelfs al koorknapen geronseld. Maar ook de hertogen, aartsbisschoppen en de hogere adel streden voor de beste musici. München (het Beierse hof), de Sforza’s in Milaan, de Este’s in Mantua en Ferrara, de San Marco in Venetië, het Hof van Margareta van Oostenrijk, om er maar enkele te noemen, stuurden hun ambassadeurs uit om koorknapen aan te werven of om kapelmeesters te engageren. In dit laatste geval ging het dikwijls om hoge lonen, ook al omdat de kapelmeesters ook de leveranciers van composities waren. Wat in de vijftiende eeuw het bezit van land- en zeekaarten betekende voor de politieke en economische wereldheerschappij, gold ook voor de muzikale productie van steeds nieuwe partituren die het prestige van een hofkapel de hoogte injoeg. En de plaatselijke musici assimileerden steeds de stijl van hun Franco-Vlaamse collega’s, gebaseerd op cantus-firmustechnieken en canon- en imitatiekenmerken. De meest Italiaanse componist der Italianen, Giovanni Pierluigi da Palestrina (hij verliet nooit Rome), had compositieonderricht van … twee Franco-Flamands.

Één blik op het gedetailleerde programma van deze avond, en de luisteraar zal zich kunnen vergewissen van de diverse posities die de Franco-Vlaamse componisten over heel Europa innamen. En het concert van deze avond is meteen een Europese reis …

Paul Van Nevel

Mattheus Le Maistre
Nu bitten wir den heiligen Geist  

Nu bitten wir den heiligen Geist, 
Umb den rechten Glauben aller meist, 
Dasz er uns behüte an unserm Ende, 
Wenn wir heim fahrn aus diesem elende. 
Kyrieleis.

---

Cipriano de Rore
Mia benigna fortuna 

Mia benigna fortuna e’l viver lieto 
I chiari giorni e le tranquille notti 
Ei soavi sospiri e’l dolce stile 
Che solea resonar in versi e’n rime 
Volti subitamente in doglia e’n pianto 
Odiar vita mi fanno e bramar morte. 

Crudele, acerba inesorabil morte 
Cagion mi dai di mai non esser lieto 
Ma di menar tutta mia vita in pianto 
Ei giorni oscuri e le dogliose notti. 
I miei gravi sospir non vann’ in rime 
E’l mio duro martir vinc’ ogni stile.

---

Johannes Ciconia
O felix templum jubila 

O felix templum jubila 
Et cohors tua canonici 
Nunc plaudat corde supplici 
Tu clere viso rutila.

Qui presul divi muneris 
De summo missus cardine 
A justo nato Dardane 
Est pastor sacre oneris. 

Tu genitoris Stephane 
O plaustriger illustrissime 
Virtutes splendidissime 
Sunt tuis factis consone. 

Fano novo et multis aris 
Superis quas dedicasti 
Ad astra iter iam parasti 
Tibi et cunctis tui laris. 

Precor patre o digna proles 
Justa mitis et modesta 
Vitiorum ac in festa 
Virtutibusque redoles. 

Dignare me Ciconiam 
Tanti licet sim indignus 
Tui habere in cordis pignus 
Es benignus quoniam. 

Amen. 

---

Orlandus Lassus
Mais qui pourroit estre celuy qui me fait chercher mon oyseau ? 

Mais qui pourroit estre celuy
Qui me fait cercher mon oyseau?
Est ce point ce meschant daluy?
C’est un faux petit larronneau,
Il me fait à tout cous cercher,
Tout cela qu’il me peut cacher.
Qui me la pris qu’il le remette ou il la pris.

Si mon gentil francin sçavoit
Qui ma fait un si lache tour
M’avoir prins ce qui nous avoit
Enflammé tout le coeur d’amour
Et qui nous a par ses doux chants
Retins cent fois emmy les chams.
Qui me la pris qu’il le remette ou il la pris.

Helas mon francin, mon mignon,
Je crain et me doute bien fort
Que nostre petit compagnon
N’ait enduré un grand effort,
Car j’ay veu nostre gros chat roux,
Qui le guignoit a tous les coups.
Qui me la pris qu’il le remette ou il la pris.

---

Loyset Compère
Officium de Cruce

In nomine Jesu omne genuflectatur
Caelestium, terrestrium, et infernorum,
Quia Dominus factus est pro nobis
Obediens usque ad mortem, mortem autem crucis.

Adoramus te Christe et benedicimus tibi,
Quia per sanctam crucem tuam redemisti mundum.
Qui passus es pro nobis,
Miserere nobis.

Hora nona Dominus lesus expiravit,
Heli clamans, spiritum patri commendavit.
Latus eius lancea miles perforavit,
Terra tunc contremuit et sol obscuravit.

Hora completorii datur sepulturae,
Corpus Christi nobile, spes vitae futurae
Conditur aromate: completur Scripturae
Jugis sit memoria mortis mihi curae.

---

Arnold van Eynde
Das alte Jahr vergangen ist

Das alte Jahr vergangen ist; 
Wir danken dir, Herr Jesu Christ, 
Dass du uns in so groß Gefahr 
Bewahrt hast lange Zeit und Jahr. 

Und bitten dich, ewigen Sohn 
Des Vaters in dem höchsten Thron, 
Du wollst dein arme Christenheit 
Bewahren ferner allezeit.

Zu loben und zu preisen dich
Mit allen Engeln ewiglich.
O Jesu, unsern Glauben mehr’
Zu deines Namens Ruhm und Ehr.

---

Guillaume Dufay
Mon chier amy qu’avés vous empensé

Mon chier amy qu'avés vous empensé
De rettenir en vous merancolie
Se Dieux vous a un bon amy osté
Et dessevré de vostre compagnie ?

Ne mettés pas en abandon la vie
Priés pour luy, laissiés ce dueil aler
Car une fois nous fault ce pas passer.

Envoi: Amis la mort ne poons eschever
Car une fois nous fault ce pas passer.

---

George de la Hèle
Sanctus uit de “Missa Nigra sum, sed formosa”

Sanctus, sanctus, sanctus,
Dominus Deus Sabaoth.
Pleni sunt celi et terra gloria tua.
Osanna in excelsis.
Benedictus qui venit in nomine Domini.
Osanna in excelsis.

---

Philippus de Monte
Solingo in selve e’n boschi

Solingo in selv'en boschi
Passo i miei giorni foschi
E non è querci'annosa
Che non sappia mia vita aspra'noiosa
Ne fonte o fiume o rio
Che non cresc'al versar del pianto mio.

---

Philippus de Monte
Fui preso fui ferito

Fui preso fui ferito arsi e gelai
Effetto non d’amore
Che tant’egli non ha forza e valore
Fu la forz’ e’l vigor ne le parole
Che cortesi mi disse il mio bel sole
E nel soave sguardo
Fu il ghiaccio e’l foco
E la prigion e’l dardo.

---

Theodoricus Gerarde
Dulces exuviae

Dulces exuviae dum fata deusque sinebat
Accipite hanc animam meque his exsolvite curis
Vixi et quem dederat cursum fortuna peregi
Et nunc magna mei sub terras ibit imago.

Urbem praeclaram statui mea moenia vidi
Ulta virum poenas inimico a fratre recepi
Felix heu nimium felix si litora tantum
Nunquam Dardaniae tetigissent nostra carinae.

---

Pieter Maessins
Tota pulchra es

Tota pulchra es, amica mea,
Et macula non est in te.
Odor unguentorum tuorum
Super omnia aromata.

---

Jacobus de Kerle
Agnus Dei uit de “Missa Da Pacem Domine”

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, miserere nobis.
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona nobis pacem.

Tenor: Da Pacem Domine.

FINIS

Cantus
Dorothea Jakob
Malwine Nicolaus
Michaela Riener
Helen Cassano

Tenor
Paul Bentley-Angell
Loïc Paulin
Daniel Thomson

Bariton
Frederik Sjollema

Bassus
Andrés Soler Castaño
Oliver Hunt