Belgian National Orchestra & Chen

György Ligeti (1923-2006) 

Concert Românesc (1951) 

1. Andantino 
2. Allegro vivace 
3. Adagio ma non troppo 
4. Molto vivace - Presto 

Piet Swerts (°1960) 

Sehnsucht – Vijf sfeerbeelden naar Marie-Jo Lafontaine voor cello en orkest (wereldpremière) 

1. Erwachen 
2. Liebestraum 
3. Leidenschaft 
4. Urlicht 
5. Schicksal 

 
pauze 

Ludwig van Beethoven (1770-1827) 

Symphony No. 5 in C minor, op. 67 (1807-8) 

1. Allegro con brio 
2. Andante con moto 
3. Allegro 
4. Allegro 

De Hongaarse componist György Ligeti had net als zijn landgenoten Bartók en Kodály bijzonder veel interesse in Roemeense volksmuziek. Rond 1950 studeerde hij aan het Folklore Instituut van Boekarest en nam hij ook deel aan verschillende tochten om Roemeense en Hongaarse volksmuziek op te nemen. Op basis van enkele verzamelde volksmelodieën componeerde Ligeti het Roemeens Concerto. Ofschoon deze vroege compositie, bestaande uit vier korte delen, weinig verraadt van Ligeti’s latere modernistische stijl (en eerder aanleunt bij de muziek van Bartók), provoceerden enkele dissonante klanken de autoriteiten dermate, dat het Roemeens Concerto al na één repetitie verboden werd. 

Piet Swerts, afkomstig uit Tongeren, is een van de bekendste Belgische componisten. Hij schreef onder andere in 1993 het verplichte werk van de Koningin Elisabethwedstrijd: het vioolconcerto Zodiac. In dit concert gaat zijn in 2021 gecomponeerde celloconcerto Sehnsucht in première. Vijf foto’s van Marie-Jo Lafontaine, een Belgische beeldend kunstenaar, fotografe en video-artieste, vormden de inspiratiebron voor deze nieuwe compositie, waarvan de creatie wordt gespeeld door de Chinese cellist Yibai Chen (Tweede Prijs Koningin Elisabethwedstrijd 2022). 

Beethovens Vijfde symfonie is misschien wel het beroemdste werk uit de geschiedenis van de klassieke muziek. Het sterk ritmische openingsmotief – drie korte slagen en één lange slag – zou Beethoven ooit omschreven hebben met de woorden “zo klopt het noodlot aan de deur”. Anders dan bij de Grieken was het noodlot in het tijdperk van de verlichting echter geen kracht meer aan dewelke men zich blind onderwierp. In vier bewegingen baant Beethoven zich in zijn Vijfde symfonie dan ook een weg van de duisternis (het openingsdeel in c klein) naar het licht (het slotdeel in C groot). “Verlichting is de bevrijding van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te danken heeft,” zo beweerde de Duitse filosoof Immanuel Kant ooit. De onheilspellende noodlotslagen uit de eerste beweging ondergaan verschillende metamorfoses en keren in de vierde beweging uiteindelijk terug in een heldere, triomferende mars. 

Met kamermuziekwerken en het Roemeens Concerto (Concert românesc) pikt György Ligeti de draad terug op na een helse oorlogsperiode. Zijn joodse familie werd quasi volledig uitgemoord en zijn studies werden onderbroken wanneer de Hongaarse autoriteiten hem in 1943 naar werkkampen stuurden. In 1951 keert de 28-jarige Ligeti terug naar zijn geboortestreek Transsylvanië in Roemenië, als verlengde van zijn studies aan het Folklore Instituut in Boekarest waarbij hij Roemeense volksliederen transcribeerde. Zijn onderzoek, reizen en herinneringen aan zijn kindertijd kneedde hij tot het Roemeens Concerto. De volkse melodieën en vreemde ritmes passen perfect binnen de tijdsgeest, want het communistisch regime onder Stalin stimuleerde nieuwe composities op basis van volksmuziek. Toch werd het concerto, met haar hoge dissonantiegraad, na de eerste repetitie verboden. Nochtans bleef Ligeti op veel vlakken trouw aan de lokale tradities. De natuurhoorns die hij voorschrijft spelen in de natuurlijke harmonische toonladder omdat ze geen kleppen hebben, net als de alpenhoorns uit de Karpaten. Niet bepaald wat de oren van het publiek in 1951 gewoon zijn. Ook de implosieve harmonieën waren geen unieke uitvinding van Ligeti, maar typisch voor de sjamanistische rituelen van lokale boeren. Ligeti herinnert zich: “Op een keer drongen een paar wilde muzikanten met viool en doedelzak onze binnenplaats binnen. Een van hen droeg een masker met hoorns, dat in plaats van een mond een soort snavel had en, gehuld in een cape van geitenleer, leek hij op een duivelse geit,”. In een hoempa-hoempa-slotdeel eert de componist tenslotte de dorpsvreugde (of – gekte) met trompettenfanfare en vioolsolo. Het orkest barst uit zijn voegen. De geesten van Transsylvanië dansen mee. (Guillaume De Grieve)  

Sehnsucht is een celloconcerto in vijf delen geschreven door de Belgische componist Piet Swerts. Vijf fotopanelen van beeldend kunstenaar Marie-Jo Lafontaine dienden als inspiratiebron en werden – net als het celloconcerto – in opdracht gegeven door een anonieme kunstverzamelaar als hommage aan wijlen zijn moeder. Sehnsucht leidt als een hedendaagse schilderijententoonstelling langsheen de vijf fotopanelen die symbool staan voor evenveel verschillende levensperioden. Een nieuw begin kondigt zich aan in Erwachen, een van enthousiasme en optimistische levensenergie bruisende beweging waarin het ‘moeder-thema’ voor het eerst weerklinkt. De tweede beweging, Liebestraum, is een ode aan de liefde en het leven. In Leidenschaft, de toccata-achtige derde beweging, wordt de liefdesdroom echter aan diggelen geslagen en maken burleske, bijna folkloristische volksdansen hun opwachting. Het vierde deel, Urlicht, thematiseert het onverwachte lijden in het leven en citeert daarvoor Mahlers Tweede symfonie – het allerlaatste concert dat de moeder van de kunstverzamelaar bijwoonde. De opening van deze beweging is het dramatische hoogtepunt van Swerts’ celloconcerto: hier wordt het ‘moederthema’ uitgesproken wanhopig, bijna hysterisch. De cello neemt deze wanhoopskreet over en wordt geleidelijk aan terug berustend. Van daaruit verschijnen plotsklaps, in een dikke orkestrale mist gehuld, de eerste twee openingsakkoorden van Mahlers Urlicht. Het laatste deel, Schicksal, begint met het luiden van de doodsklokken. Daarna zetten de strijkers een aangrijpend en intens adagio in, aanvankelijk verscheurd van wanhoop en pijn en verdriet, maar op het einde veranderend in een hoopvolle vraag. “Sehnsucht zou men moeten beluisteren als een beklijvende passionele levensroman waarin de menselijke emotie centraal staat in al haar glorie, maar ook in haar vertwijfeling, verdriet, grootheid, passie, warmte en liefde,” zo stelt Piet Swerts. (Mien Bogaert) 

Hoezeer men ook Beethovens Vijfde symfonie wil associëren met het noodlot, de naam Noodlotssymfonie is historisch dubieus. Aan zijn biograaf Schindler zou Beethoven ooit gezegd hebben: “So pocht das Schicksal an die Pforte” (Zo klopt het noodlot op de deur). Schindlers biografie is echter met een korrel zout te nemen. Beethovens leerling Czerny beweert dan weer dat de componist voor het bekende beginmotief geïnspireerd zou zijn geweest door de roep van een vogeltje. Als dit waar is, zou men aan dat motief niet zozeer een dramatisch dan wel een lichtvoetig, speels karakter moeten toekennen, maar het pathos dat met het motief verbonden is, is moeilijk te ontkennen. Beethoven schrijft het stuk in c-klein, een toonaard die een dramatische sfeer oproept, en geeft van bij de eerste maat de aanduiding fortissimo. Het gevaar bestaat dat het dramatische karakter van de openingsmaten op het gehele werk wordt overgedragen. Op die manier is het moeilijk om de speelsheid van een vogelroep in de muziek te leggen, terwijl dat bij momenten – zoals in de middensectie van het eerste deel – best mogelijk is. Het ritme van het beginmotief van de Vijfde (kort-kort-lang) wordt in het derde en het vierde deel hergebruikt, zonder de oorspronkelijke melodie. Beethoven heeft met andere woorden de melodische en ritmische component in zijn motief van elkaar losgekoppeld. Het is bovendien opmerkelijk hoe Beethoven sommige conventies van het classicisme aan zijn laars lapt. Een van de meest frappante momenten is de passage waar de hoboïst plots volledig solo een cadens speelt, alsof hij zich in een hoboconcerto waant. Ook in het slotdeel geeft Beethoven blijk van zijn uiterst persoonlijke visie op de symfonische traditie. Tussen orkest en publiek vindt een kat-en-muisspel plaats. Het slotakkoord wordt namelijk telkens weer uitgesteld. Het is niet echt voorspelbaar, zelfs als je het werk voor de twintigste keer hoort. (naar Bozar archief, Yves Senden) 

Op haar jaarlijkse Fête de la Musique-concert speelt het Belgian National Orchestra onder leiding van Joshua Weilerstein niet alleen werk van Ligeti en Beethoven – de beroemde Vijfde symfonie – maar ook de wereldpremière van een nieuw celloconcerto van Piet Swerts. Hij baseerde dit vijfdelige werk, getiteld Sehnsucht, op een reeks fotopanelen van Marie-Jo Lafontaine. Een gesprek met een van België’s meest veelzijdige toondichters!

In welke traditie plaats jij jezelf als componist? Wie zijn je grote voorbeelden?

In mijn jeugd waren dat vooral Debussy en Beethoven. Tijdens mijn studententijd ontdekte ik Bernstein en Lutosławski. Die laatste heb ik persoonlijk ontmoet. Ik heb uiteindelijk over hem mijn thesis geschreven en in de jaren ’80 componeerde ik enkele werken in zijn stijl. Al heb ik altijd wat afstand proberen te houden van de extreme avant-garde. Na mijn eerste opera in de jaren ’90 voor de Vlaamse Opera, Les liaisons dangereuses, die erg door Debussy was beïnvloed, kwam ik in 2012 in aanraking met filmmuziek. Toen heb ik echt een klik gemaakt, in die zin dat ik terug ben beginnen geloven in de tonaliteit. De laatste 10 jaar heb ik een eigen stijl kunnen ontwikkelen, gebruik makende van vrije, verwijde tonaliteit, enerzijds gestoeld op traditie, anderzijds hedendaags, daarnaast ook toegankelijk, maar niet clichématig. Wat ik ook heel belangrijk vind, is het vormaspect. De aandacht daarvoor haalde ik bij componisten als Beethoven, Bruckner en Mahler – die ik recent meer diepgravend ben beginnen ontdekken. Vanuit het niets een grote architectuur opbouwen, met een minimum aan materiaal, dat is voor mij componeren.

Jouw werkcatalogus is bijzonder omvangrijk. In opdracht van het Belgian National Orchestra schreef je in 2016 reeds een orkestwerk met als titel L’Apogée, en zowel in 1987 (Rotations, voor piano en orkest) als in 1993 (Zodiac, voor viool en orkest) was het verplicht werk voor de Koningin Elizabethwedstrijd van jouw hand …

Klopt! Toen was dat trouwens niet zomaar een opdracht, maar werd er nog een wedstrijd compositie georganiseerd. Iedereen kon een werk indienen en uit al die inzendingen werd de beste compositie die aan de voorwaarden voldeed geselecteerd. In 2015 is die wedstrijd echter spijtig genoeg afgeschaft. Wat ik wel een positieve evolutie vind bij de Koningin Elizabethwedstrijd, is dat er nu ook een editie voor cello is. In 2022 werd die gewonnen door iemand die het celloconcerto van Lutosławski speelde. Dat is een van de moeilijkste cellowerken uit de 20ste eeuw, zeker niet evident ook voor het publiek. Dus wat een overwinning voor de muziek van Lutosławski! Trouwens, Yibai Chen, die in 2022 de Tweede Prijs won, zal nu de première van mijn celloconcerto spelen. 

Hoe is jouw celloconcerto precies ontstaan?

Een tijdje geleden werd ik gecontacteerd door een anonieme kunstverzamelaar die erg onder de indruk was van A Symphony of Trees, een oratorium dat ik voor de stad Ieper schreef in de context van de herdenkingsplechtigheden rond de Eerste Wereldoorlog. Als een hommage aan wijlen zijn moeder, had deze kunstverzamelaar een cyclus van vijf fotopanelen laten maken door de beeldende kunstenares Marie-Jo Lafontaine. Hij vroeg me om op basis van deze fotopanelen een nieuwe compositie te schrijven. Een Schilderijententoonstelling à la Moessorgsky. Aanvankelijk had hij iets kamermuzikaals in gedachten, maar gezien de thematiek, stelde ik na enig nadenken een vijfdelig celloconcerto voor.

En elk deel van je celloconcerto correspondeert met een fotopaneel van Marie-Jo Lafontaine?

Inderdaad. De vijf panelen zijn een soort van levensportret van de kunstverzamelaar zijn moeder. Marie-Jo Lafontaine gebruikte persoonlijke items van deze dame, gecombineerd met gedetailleerde natuurtaferelen die in dialoog staan met bepaalde levensperioden. De natuurtaferelen komen onder meer uit een park waarin de dame veel vertoefde. De kledingstukken die Lafontaine zorgvuldig en respectvol selecteerde hadden een bijzondere betekenis in de dame haar leven. In het vierde en laatste paneel is dit een combinatie van een outfit die zij droeg toen zij haar allerlaatste concert bijwoonde, een uitvoering van de Tweede symfonie van Mahler. Ik heb twee dagen doorgebracht in Kunsthaus Lempertz waar de werken – zeer groot van formaat – voor mij kort werden tentoongesteld. Dat heeft mij de nodige inspiratie geleverd om aan de slag te kunnen gaan.

Hoe heb je een overkoepelende eenheid in die vijfdelige compositie kunnen bereiken?

Ik wou geen traditioneel concerto schrijven. Het zijn eerder sfeertableaus die naadloos in elkaar overgaan. Zoals bij het Promenade-thema bij Moessorgski vond ik die rode draad in een motief van vier tonen: E-G-D-A, de tonen die voorkomen in de voornaam van de moeder: G-E-R(e)-mAine. Een kleine terts, gevolgd door een reine kwint, samen een kleine septiem die afspringt naar een reine kwart. Gecombineerd met een akkoordverbinding van een kleine en grote terts wordt dit leidthema zeer karakteristiek. Het vormt, in verschillende hoedanigheden, de lijm tussen de verschillende delen. Het eerste deel, Erwachen, bruist van optimistische levensenergie. Daarna volgt Liebestraum, een ode aan de liefde. De derde beweging, Leidenschaft, is de meest virtuoze. Het is een Toccata-achtige compositie die de turbulenties van het leven verklankt. De moeder verliest haar man en komt in het vierde deel, getiteld Urlicht, alleen te staan. Op het einde van die beweging wordt Mahlers Tweede symfonie geciteerd. Het vijfde en laatste deel, Schicksal, opent met doodsklokken. Vervolgens zetten de strijkers een aangrijpend en bijzonder intens adagio in, aanvankelijk verscheurd van wanhoop en pijn en verdriet, maar op het einde keert dat om naar een hoopvolle vraag. Met dit celloconcerto – dat Sehnsucht als extra titel draagt – heb ik geprobeerd een beklijvende, passionele levensroman te schrijven waarin de menselijke emotie centraal staat in al haar glorie, maar ook in haar vertwijfeling, verdriet, grootheid, passie, warmte en  liefde.

Waarom heb je precies voor een celloconcerto gekozen, en niet voor, bijvoorbeeld, een vioolconcerto?

Je kan een cello moeilijk vergelijken met een viool. Als solistisch instrument heeft een cello veel meer mogelijkheden omwille van het grotere bereik en de grotere diversiteit. Het is een instrument dat én ongelofelijk lyrisch kan zijn, én ongelofelijk dramatisch en én ongelofelijk virtuoos. Als uitdrukking van de moederfiguur leek de cello mij ideaal. En die moeder treedt steeds met iets in dialoog, met een liefdespartner, met de haar omringende wereld, met de dood … Dat alles drukt het orkest uit.

Jouw hoopvolle slotdeel staat enigszins in contrast met het inktzwarte vijfde fotopaneel van Marie-Jo Lafontaine …

Ik heb dit werk in de coronaperiode geschreven, en die laatste beweging is ontstaan op een voor mij persoonlijk heel erg moeilijk moment. Het vijfde deel begint met doodsklokken die al het voorgaande laten imploderen en een gigantisch zwart gat creëren. Daarna neemt de cello dat thema over. Muzikaal gezien is dat zwarte gat, dat leven zonder hoop, echter een doodlopende straat. Je moet terugkeren naar een welluidende drieklank om het terug interessant te maken. Dat inzicht is me tijdens het componeren gedaagd en correspondeerde toen ook met mijn levenssituatie. Door een samenloop van omstandigheden is die laatste beweging bijzonder intens geworden. Al is ze natuurlijk ook heel atypisch door het ontbreken van bravoure. Eigenlijk moet je de laatste twee delen als een soort van annex beschouwen bij de eerste drie delen, die de klassieke concertostructuur volgen. Eerst heb je een vrolijk ontwaken, dan een liefdevol adagio en vervolgens een virtuoos, passioneel derde deel. Waar een klassiek concerto op dat moment normaal gezien eindigt, behandelt mijn concerto ook nog het lijden en de dood, om dan uiteindelijk af te sluiten met een teken van hoop.

Mien Bogaert

Wenst u het Fonds Joseph Schepers - Germaine Lijnen te helpen bij het uitbouwen van zijn projecten, scan dan hier de qr-code.