Paul-Antoine Bénos-Djian & Ensemble Alia Mens

Johann Sebastian Bach (1685-1750)

Sinfonia uit Cantate "Ich hatte viel Bekümmernis", BWV 21

Cantate "Vergnügte Ruh', beliebte Seelenlust", BWV 170

• Aria: Vergnügte Ruh, beliebte Seelenlust
• Recitativo: Die Welt, das Sündenhaus
• Aria: Wie jammern mich doch die verkehrten Herzen
• Recitativo: Wer sollte sich demnach wohl hier zu leben wünschen
• Aria: Mir ekelt mehr zu leben

Concerto voor viool en orkest in a, BWV 1041

• Allegro
• Andante
• Allegro assai

Cantate "Widerstehe doch der Sünde", BWV 54

• Aria: Widerstehe doch der Sünde
• Recitativo: Die Art verruchter Sünden
• Aria: Wer Sünde tut, der ist vom Teufel

Duur: +/- 1u

De solocantate: een klein maar hoogstaand onderdeel van Bachs cantate-productie
Tegenwoordig wordt algemeen aangenomen dat Bach ongeveer 350 kerkcantates componeerde, waarvan er slechts een 200-tal bewaard zijn gebleven. In het overgrote deel van deze cantates doet Bach beroep op meerdere solisten en een koor, maar enkele werken vragen enkel om solisten. Een tiental van deze cantates zijn echte ‘solocantates’: één enkele zanger neemt de hele cantate voor zijn of haar rekening, begeleid door een klein instrumentaal ensemble. Enkele van Bachs best bekende cantates behoren tot dit type: Jauchzet Gott in allen Landen (sopraan) bijvoorbeeld, of de twee magistrale cantates voor bas: Ich habe genug en Den Kreuzstab will ich gerne tragen. Waarom Bach af en toe religieuze solocantates componeerde, is niet geheel duidelijk, maar twee hypothesen lijken het meest plausibel: sommige solocantates zouden specifiek voor een toevallig aanwezige virtuoos geschreven zijn (zoals een rondreizende operazanger), terwijl andere dan weer uit noodzaak ontstaan zouden zijn omdat Bachs koor af en toe te wensen overliet. Vooral tijdens Bachs periode in Leipzig (vanaf 1723) zou dit wel eens zo kunnen geweest zijn: Bach rekruteerde zijn koor immers uit de leerlingen van de Thomasschule, aangevuld met enkele universiteitsstudenten. Bach bekloeg zich echter regelmatig bij zijn superieuren over het groeiend gebrek aan muzikaliteit van de leerlingen, die steeds minder op basis van dit criterium toegelaten werden tot de Thomasschule. Wat er ook van zij, de meeste van Bachs solocantates vragen om een uitzonderlijk wendbare stem, zodat we gerust mogen aannemen dat minstens een deel van deze werken effectief voor een toenmalige virtuoos bedoeld was.

Cantates BWV 54 (Wiederstehe doch der Sünde) & BWV 170 (Vergnügte Ruh, Beliebte Seelenlust)
Dat laatste is hoogstwaarschijnlijk het geval in de cantate Wiederstehe doch der Sünde, waarin Bach om een uitzonderlijke altstem vraagt, die zowel over een grote stemomvang als over een krachtig diep register dient te beschikken. Voor het overige is de informatie over de ontstaansgeschiedenis van deze cantate zeer schaars: we weten niet wanneer ze geschreven werd, hoewel het gebruik van twee afzonderlijke altvioolpartijen eerder op een vroege datum wijst. Wellicht ontstond dit werk tijdens Bachs aanstelling als organist en kapelmeester in Weimar (1708-1717), een periode waarin Bach vooral het grootste deel van zijn orgelmuziek componeerde. De tekst van deze cantate is uitzonderlijk streng, zoals uit de openingsaria blijkt: “Bied weerstand tegen de zonde, anders zal haar gif je in zijn macht krijgen. Laat Satan je niet verblinden, want een dodelijke vloek zal diegene treffen die Gods eer schendt.” Bach toont in deze openingsaria wat voor hem de essentie van het componeren van cantates is: het in klanken omzetten van de affectieve inhoud, van de betekenis van de tekst. Het orkestfragment voor de inzet van de solist verklankt perfect waar het in deze aria om gaat: om het koppig weerstand bieden van de gelovige (de voortdurend herhaalde achtste noten in bas en altviolen) tegen de niet aflatende verleiding van de zonde, een begrip dat bij Bach vaak muzikaal door middel van dissonanten wordt weergegeven. De dissonantiegraad van dit openingsfragment is dan ook uitzonderlijk hoog: boven de 32 keer herhaalde mi bemol in de bas klinken slechts vier consonante akkoorden, voor de rest wordt de luisteraar met een ongemeen sterke ‘wan-klank’ geconfronteerd, die de erg sterke kracht van de zonde en van Satan op wel zeer tastbare wijze gestalte weet te geven. De solist moet dan ook alle krachten aanwenden om aan deze verleiding weerstand te kunnen bieden, zoals blijkt uit zijn zeer lang aangehouden uitroep op de tekst ‘Wiederstehe’ verderop in de aria. Het recitatief en de slotaria (deze cantate bestaat slechts uit 3 onderdelen) bieden geen soelaas: “Wie zonden bedrijft, is des duivels”, zingt de alt, in een zich genadeloos afwikkelende driestemmige, chromatische fuga. De nog prille geest van de achttiende-eeuwse Verlichting is in dit werk ver te zoeken: hier spreekt het duistere, strenge protestantse geloof.

In tegenstelling tot de cantate Wiederstehe doch der Sünde, weten we wel iets over de plaats en het moment waarop de cantate Vergnügte Ruh, Beliebte Seelenlust ontstaan is. Bach schreef dit werk in 1726 voor de zesde zondag na Trinitatis; het maakt deel uit van de derde volledige cyclus kerkcantates (één cantate voor elke zon- en feestdag) die hij als Thomascantor in Leipzig schreef. De cantatetekst sluit, zoals steeds, nauw aan bij de lezing van die dag, in dit geval uit de brief van de Apostel Paulus aan de Romeinen, hoofdstuk 6. Hierin waarschuwt Paulus voor de zonde, en stelt hij een ‘nieuw leven’ in het vooruitzicht: een zondenvrij leven, dat door Christus’ kruisdood mogelijk is geworden. De openingsaria voor alt, hobo d’amore en strijkers schetst een beeld van de gezegende rust die het ‘zondenvrije leven’ biedt. De woorden Vergnügte Ruh inspireerden Bach tot het schrijven van een rustgevende aria waarin zowel de klankkleur van de hobo als de maatsoort (12/8) een pastorale sfeer suggereren. In het eerste recitatief verandert de sfeer van de tekst: de gezegende rust van de eerste aria wordt tegenover het “zondenhuis van de wereld” geplaatst. De centrale aria van de cantate is dan ook een lamentatie over de eindeloze zonden van de wereld: “Hoe bedroeven mij toch de afgedwaalde zielen, die zich zozeer tegen U, mijn God, keren.” Bach opteert in deze aria voor een ongewone bezetting: naast de alt doet hij beroep op de violen en altviolen all’unisono en op een obligate, volledig uitgeschreven orgelpartij voor 2 manualen, maar niet op de basso continuo. Dit ontbreken van de basso continuo, het gedurende de hele barok als onmisbaar beschouwde fundament van de muziek, heeft een symbolische betekenis: de aardse zonden zijn zo infaam, dat muziek die deze zonden wil beschrijven ook ‘buitengewoon’, abnormaal moet zijn. Ook het extreem doorgedreven gebruik van chromatiek, vreemde versieringen en trillers in de stem, en de bizarre figuraties op het orgel illustreren perfect de tekst. In het tweede recitatief, met strijkersbegeleiding, verzekert de gelovige dat hij naar Gods voorschriften zal leven, waarna de slotaria de onverwacht vrolijke conclusie trekt: “Het leven staat me tegen; neem me daarom snel tot U, Jezus!” Enkele opmerkelijke muziektechnische details hebben aanleiding gegeven tot de suggestie dat iemand anders dan Bach een deel van een verloren gegaan concerto van Bach tot deze aria heeft omgewerkt. Zo zijn de snelle figuraties in de solistische orgelpartij typisch voor het concerto, terwijl het pedaal van het orgel naar Bachs normen dan weer ongewoon weinig te doen heeft.

Bachs vioolconcerto's: een Duitse interpretatie van een Italiaans genre
De twee bewaard gebleven vioolconcerto's van Johann Sebastian Bach behoren tot de bekendste instrumentale werken van deze componist. Bach schreef wellicht heel wat meer vioolconcerto's dan deze twee: zo weten we met zekerheid dat hij nog drie andere vioolconcerto's schreef, die slechts in een herwerkte gedaante – als klavecimbelconcerto – bewaard zijn gebleven, maar wellicht waren het er nog meer. Het is niet met zekerheid geweten wanneer precies Bach zijn twee bewaard gebleven vioolconcerto's componeerde: tot voor kort werd aangenomen dat deze werken tijdens Bachs verblijf aan het hof van Cöthen (1717-23) hun definitieve vorm kregen, maar tegenwoordig denken sommigen dat de werken zoals we ze nu kennen pas in de loop van de jaren 1730 ontstonden, wanneer Bach in Leipzig directeur van het Collegium Musicum was geworden. Net zoals voor Pisendel, was ook voor Bach het grote voorbeeld bij het componeren van concerto's Antonio Vivaldi, en net zoals Pisendel nam Bach Vivaldi's model niet slaafs over, maar gaf hij er een heel eigen interpretatie aan. Bach kwam voor het eerst met Vivaldi's concerto's in contact in de jaren 1710, toen hij als organist in Weimar actief was. Hij was vooral geïnteresseerd in de baanbrekende verzameling van 12 concerto's die Vivaldi in 1712 onder de veelzeggende titel L'Estro armonico (De harmonische prikkel) als zijn opus 3 had laten verschijnen. Deze bundel bevat vier concerto's voor twee violen, vier concerto’s waarin vier violisten een solopartij toebedeeld krijgen en vier echte vioolconcerti, die tot de vroegste werken in dit genre behoren. In eerste instantie maakte Bach zich Vivaldi's stijl eigen door een groot aantal concerto's uit diens opus 3 te bewerken tot concerto's voor orgel solo, waarbij hij door contrasten in registraties tussen de twee manualen van het orgel de typerende afwisseling tussen passages voor solist en voor orkest wist te suggereren. Vivaldi's concerto's waren op een opvallend homogene wijze opgebouwd: de meeste van de ruim 500 werken bestaan uit drie delen, in de opeenvolging snel-langzaam-snel, waarbij hij in de snelle delen gebruik maakt van de zogenoemde ritornellostructuur. Hierbij wisselt een ritornello voor het volledige (strijk)orkest regelmatig af met solopassages waarin de solist de kans krijgt met zijn virtuoze kunstgrepen uit te pakken, vaak slechts begeleid door een basso continuo (cello, luit, klavecimbel). Grosso modo kan men hierbij stellen dat de ritornelli eerder melodisch gedacht zijn, terwijl de solo's hoofdzakelijk figuratief zijn. Bach nam deze basisstructuur over, maar gaf er een eigen interpretatie aan: hij transformeerde als het ware de vrij eenvoudige, goed in het oor liggende melodische schrijfwijze van Vivaldi in een meer Duitse, eerder stuurse en doorwrochte stijl.

Het Concerto in a BWV 1041 opent met het deel waarin Bach het duidelijkst Vivaldi's ritornellovorm overneemt: het openingsritornello keert meermaals in de loop van het deel terug, afgewisseld met passages waarin de violist alle kans krijgt om te schitteren. Bach wijkt echter al meteen van zijn voorbeeld af door niet alleen het orkest maar ook de solist enkele duidelijk afgebakende melodische thema's te geven, en minder plaats in te ruimen voor athematische virtuoze passages. Het langzame deel is van een verheven sereniteit: de basinstrumenten herhalen regelmatig een ostinatomotief, waarboven de soloviool expressieve melodieën spint. In de finale combineert Bach de ritornellovorm met elementen uit de fuga, zoals in het fugatische openingsritornello. Geleidelijk treedt de soloviool echter meer op het voorplan, totdat ze in een korte solocadens imponeert door het gebruik van de bariolage-speeltechniek, een snelle afwisseling tussen open en gestopte snaren.

Diederik Verstraete (archieven Bozar)

Cantate "Vergnügte Ruh', beliebte Seelenlust", BWV 170
Libretto: Georg Christian Lehms

1. Aria
Vergnügte Ruh, beliebte Seelenlust!
Dich kann man nicht bei Höllensünden,
wohl aber Himmelseintracht finden,
du stärkst allein die schwache Brust,
vergnügte Ruh, beliebte Seelenlust!
Drum sollen lauter Tugendgaben
in meinem Herzen Wohnung haben.

2. Recitativo
Die Welt, das Sündenhaus,
bricht nur in Höllenlieder aus
und sucht durch Haß und Neid
des Satans Bild an sich zu tragen.
Ihr Mund ist voller Ottergift,
der oft die Unschuld tödlich trifft,
und will allein von Racha, Racha sagen.
Gerechter Gott, wie weit
ist doch der Mensch von dir entfernet;
du liebst, jedoch sein Mund
macht Fluch und Feindschaft kund
und will den Nächsten nur mit Füßen treten.
Ach! diese Schuld ist schwerlich zu verbeten.

3. Aria
Wie jammern mich doch die verkehrten Herzen,
die dir, mein Gott, so sehr zuwider sein:
Ich zittre recht und fühle tausend Schmerzen,
wenn sie sich nur an Rach und Haß erfreun.
Gerechter Gott, was magst du doch gedenken,
wenn sie allein mit rechten Satansränken
dein scharfes Strafgebot so frech verlacht!
Ach! ohne Zweifel hast du so gedacht:
Wie jammern mich doch die verkehrten Herzen!

4. Recitativo
Wer sollte sich demnach wohl hier zu leben wünschen,
wenn man nur Haß und Ungemach
vor seine Liebe sieht?
Doch, weil ich auch den Feind
wie meinen besten Freund
nach Gottes Vorschrift lieben soll,
so flieht mein Herze Zorn und Groll
und wünscht allein bei Gott zu leben,
der selbst die Liebe heißt.
Ach! eintrachtsvoller Geist,
wenn wird er dir doch nur sein Himmelszion geben?

5. Aria
Mir ekelt mehr zu leben,
drum nimm mich, Jesu, hin.
Mir graut vor allen Sünden,
laß mich dies Wohnhaus finden,
wo selbst ich ruhig bin.

Cantate "Widerstehe doch der Sünde", BWV 54
Libretto: Georg Christian Lehms

1. Aria
Widerstehe doch der Sünde,
sonst ergreifet dich ihr Gift.
Laß dich nicht den Satan blenden;
denn die Gottes Ehre schänden,
trifft ein Fluch, der tödlich ist.

2. Recitativo
Die Art verruchter Sünden
ist zwar von außen wunderschön,
allein man muß
hernach mit Kummer und Verdruß
viel Ungemach empfinden.
Von außen ist sie Gold;
doch, will man weiter gehn,
so zeigt sich nur ein leerer Schatten
und übertünchtes Grab.
Sie ist den Sodomsäpfeln gleich,
und die sich mit derselben gatten,
gelangen nicht in Gottes Reich.
Sie ist als wie ein scharfes Schwert,
das uns durch Leib und Seel,
durch Leib und Seele fährt.

3. Aria
Wer Sünde tut, der ist vom Teufel,
denn dieser hat sie aufgebracht;
doch wenn man ihren schnöden Banden
mit rechter Andacht widerstanden,
hat sie sich gleich davongemacht.

Stéphanie Paulet, eerste viool en viool solo
Josèphe Cottet, viool
Birgit Goris, viool en altviool
Fanny Paccoud, atviool
Octavie Dostaler-Lalonde, cello
Benoît Laurent, hobo
James Munro, contrabas
Emmanuel Arakelian, orgel