Welke thema's snijden de drie films aan die je tijdens het festival begeleidt?
El Batalett van Dalila Ennadre volgt een groep vrouwen die in dezelfde wijk wonen en de Marokkaanse volkse samenleving belichamen. Elk personage vertegenwoordigt een manier van zijn in de wereld, met de moeilijkheden die ermee verbonden zijn. Zo vertelt een vrouw dat ze zich prostitueerde om in haar levensonderhoud te voorzien. Dat vond ik aangrijpend, omdat dit soort getuigenis nog nooit op het scherm was vertoond. Dalila toont vrouwen die vrijuit spreken, die streven naar een andere toekomst. Maar hoe kan je je levensomstandigheden veranderen als je uit een arbeidersmilieu komt? Welke mechanismen kan je daarvoor gebruiken? Dat is precies wat de film onderzoekt. Leur Algérie van Lina Soualem gaat ook over gewone mensen, maar hier wordt het einde van een generatie getoond. De regisseur filmt de scheiding van haar grootouders. De film onderzoekt vooral of het mogelijk is woorden te geven aan het verleden, aan hun Algerije, het land dat zij verlieten. Doorheen hun herinneringen wordt het land verkend. De moeilijkheid om dingen uit te spreken, toont zich vaak in stilte of tranen. Happily Ever After van Nada Riyadh en Ayman El Amir filmt dan weer de revolutie die oplaait in Egypte en hun eigen liefdesverhaal beïnvloedt. Hij wil weggaan; zij staat voor de vraag of ze moet blijven of hem moet volgen. De regisseur filmt de gesprekken met haar partner, maar ook wat er zich op dat moment in haar land afspeelt. Het is fascinerend om te zien hoe vrouwelijke regisseurs zichzelf in gevaar brengen: 'ik' gebruiken is een groot risico, maar het is ook de meest gegronde houding. Het in vraag stellen van de maatschappij maakt immers deel uit van een persoonlijk verhaal, waarop diezelfde maatschappij invloed heeft.
Hoe zou je deze nieuwe generatie vrouwelijke regisseurs typeren?
In de tweede helft van de 20e eeuw kende de Arabische film maar weinig vrouwelijke regisseurs. De opkomst van deze jonge generatie valt ook samen met een nieuwe vrijheid van meningsuiting. Vrouwen uit eerdere generaties, zoals Dalila Ennadre, hebben het pad al geëffend, maar de snelle toename van sociale netwerken heeft een enorme invloed gehad: iedereen kan zijn telefoon nemen en beginnen filmen. Tijdens de Arabische Lente begonnen veel vrouwen vast te leggen wat ze in hun land meemaakten. Bovendien krijgt het 'ik', het weerklinken van een persoonlijke stem over haar eigen geschiedenis, een aanzienlijk belang. Die nieuwe individuele stem draagt uiteraard ook de getuigenis van een collectief ervaren werkelijkheid - en dus van een 'wij' - en wil zich losmaken van het academisme. Deze vrouwen durven verder te gaan en het verhaal anders te vertellen. Dit is vooral opvallend bij filmmakers als Leïla Kilani. In Marokko is zij de regisseur die een nieuw tijdperk voor de filmscène heeft ingeluid, met name met haar documentaire Nos lieux interdits. Marokko heeft een periode doorgemaakt die bekend staat als de 'loden jaren', gekenmerkt door de gevangenneming van heel wat politieke tegenstanders. Na de dood van koning Hassan II in 1999 richtte zijn zoon, de huidige koning Mohammed VI, in 2004 de Instance équité et réconciliations (een Waarheids- en Verzoeningscommissie) op, om het Marokkaanse volk te verzoenen met zijn verleden door de slachtoffers van de onderdrukking en hun families de kans te geven die periode in vraag te stellen en woorden te geven aan wat er gebeurd is. Leïla Kilani volgde die families. De film is aangrijpend: doorheen de getuigenissen en gesprekken die ze filmde, helpt Kilani ons de bevrijding van persoonlijke uitspraken in de openbaarheid te ervaren. Zij vertelt ons welk Marokko we bezoeken: ze toont vanaf wanneer het woord weer mag worden genomen en grijpt daarvoor terug naar het verleden om van daaruit de moderne Marokkaanse samenleving binnen te treden. Ze onderscheidt zich verder met haar meermaals bekroonde fictieprent Sur la planche, uitgebracht in 2011. Het volgt twee meisjes die werken in een garnalenpellerij in Tanger. Deze vrouwen staan zichzelf toe dingen te doen die nooit eerder te zien waren in de Marokkaanse filmscène: ze gaan naar de discotheek, wijzen avances van mannen af, nemen risico's door Casablanca te verlaten om in Tanger te gaan werken... Die portretten van vrije vrouwen, die zelf de middelen voor hun vrijheid vinden ondanks de onderdrukkende samenleving, zijn regelrecht vernieuwend.
Het is dus dankzij de moed van deze regisseuses dat de aanwezigheid van de vrouw in de filmwereld in het algemeen gestimuleerd kan worden?
Absoluut. In de Tunesische filmscène wordt vooral de rol van de vrouw ter discussie gesteld om de traditionele voorstellingen te doorbreken: kan een vrouw ook een intellectueel zijn? Mag ze rebelleren tegen de maatschappij? Of het bestaande 'systeem' in vraag stellen en zich ervan bevrijden? Misschien is dát wel het belangrijkste kenmerk van Arabische vrouwelijke regisseurs: zij ontbinden stereotypen en willen verandering brengen in de manier waarop traditionele Arabische - maar ook Europese - samenlevingen vrouwen in de film zien. Zij gaan dus een dubbel gevecht aan: in hun land, waar ze de grenzen van de censuur en zelfcensuur willen verleggen, en in het Westen, waar het - gefingeerde - beeld van de vrouw als slachtoffer in de Arabische wereld onderhouden blijft, te veranderen. Het gebruik van de term 'ik' door vrouwelijke Arabische regisseurs is ontzettend krachtig. De nieuwe generatie vrouwelijke intellectuelen die de geschiedenis van de Arabische film bestuderen, schudden de vrouwelijke regisseurs wakker met hun visie: 'Opgelet, de films die jullie maken, bekrachtigen wat de mannen en traditionele samenlevingen jullie toeschrijven'. Zij bekritiseren de films van vrouwelijke regisseurs uit vorige generaties die de objectivering van vrouwen hebben versterkt. Men zou kunnen zeggen dat het generatieverschil zich toont in de kritische blik op deze eerste vrouwelijke regisseurs: ze willen gewoon bestaan, maar hebben ondanks zichzelf met hun films een beeld geschetst van het systeem dat hen domineert. We mogen echter niet vergeten dat de nieuwe generatie vrouwelijke regisseurs zulke kritiek kan weerstaan dankzij de inspanningen van hun voorgangers, die eerder al een verschil hadden gemaakt.
* Op 19 november kan je Karima Saïdi ontmoeten voor de inleiding van de film El Batalett van Dalila Ennadre, en op 20 en 21 november voor twee vraag- en antwoordsessies rond Leur Algérie van Lina Soualem en Happily Ever After van Nada Riyad en Ayman El Amir.
Het eerste deel van het festival vindt plaats van 19 tot en met 23 november, hier vind je het volledige programma. Het tweede deel vindt plaats op 3 en 5 december.
