Il Gardellino & Vlaams Radiokoor

Dietrich Buxtehude (1637-1707)
Membra Jesu Nostri, BuxWV 75 (selectie) 

Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736)
Stabat Mater Dolorosa, Grave 

Caroline Shaw (°1981)
To the Hands 

Anna Þorvaldsdóttir(°1977)
Ad Genua 

Patricia Van Ness (°1951)
Cor meum est Templum Sacrum

Durée : 70 min. sans pause

En 2016, le chœur de chambre américain The Crossing a demandé à sept éminents compositeurs de créer un équivalent contemporain des cantates de l’impressionnant cycle Membra Jesu Nos de Dietrich Buxtehude. Ces compositions abordaient la souffrance du Christ et par extension celle des hommes, sous un nouvel angle humaniste. Le Vlaams Radiokoor poursuit aujourd’hui cette démarche en explorant le sujet d’un point de vue féminin. Des larmes de Marie au pied de la croix aux luttes et préoccupations des femmes actuelles. En quatorze mouvements (autant que de stations du chemin de croix) se déploie une étoffe musicale, comme un baume sur une âme en peine. 

Souffrances christiques 
Le cycle de cantates Membra Jesu Nostri patientis sanctissima, désormais abrégé en Membra Jesu Nostri, est l’une des œuvres les plus célèbres de Dietrich Buxtehude (ca 1637– 1707). Il est aujourd’hui souvent interprété à la période de Pâques, pour changer de la Passion selon saint Jean ou selon saint Mathieu. Ce compositeur, organiste et pédagogue germano-danois a passé la majeure partie de sa vie dans la ville de Lübeck, dans le nord de l’Allemagne. Il y a travaillé comme organiste à la Marienkirche et a composé de nombreuses œuvres pour orgue et clavecin, ainsi que de la musique vocale sacrée. 

Le cycle Membra Jesu Nostri de Buxtehude se compose de sept cantates, dont chacune chante l’une des parties de l’anatomie du Christ sur la croix : les pieds, les genoux, les mains, les flancs, le buste, le cœur et le visage. Le texte est dérivé des hymnes médiévaux de la passion Salve mundi, salutare, qui s’inspirent eux-mêmes des méditations spirituelles du moine cistercien Arnulf de Louvain. Buxtehude a ajouté à ces poèmes une citation biblique appropriée. Pour chacune d’elles, il a choisi un effectif concertant réunissant le chœur et les instrumentistes, pour ensuite façonner les strophes des hymnes comme un aria soliste. Chaque cantate s’ouvre donc sur une introduction instrumentale suivie d’une alternance entre le chœur et les solistes. 

On remarquera que l’une des citations choisies par Buxtehude se réfère indirectement au thème du sein nourricier de la mère. Pour la cinquième cantate Ad Pecus, il a en effet sélectionné un extrait de la première lettre de Pierre, qui fait référence aux enfants nouveau-nés avides de bon lait comme métaphore du désir ardent de protection divine ou féminine. Buxtehude exprime cette atmosphère de confiance et de sécurité en délaissant les deux voix les plus aiguës dans cette cantate. 

D’autres mouvements du cycle de Buxtehude transposent également la sensualité des textes en musique imagée. Les dissonances criantes et parfois languissantes mènent naturellement vers Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736) et son célèbre Stabat Mater. « La mère éplorée se tenait aupied de la croix où son fils était suspendu, en train de mourir. » Ainsi débute le poème écrit aux alentours de 1300 en hommage à la Vierge Marie, que Pergolesi a utilisé pour composer à la fin de sa vie un nouveau Stabat Mater à la demande de la confrérie napolitaine « Cavalieri della Virgine de Dolori ». Ces derniers souhaitaient remplacer la version habituelle d’Alessandro Scarlatti pour leur culte privé du Vendredi saint, ce qui explique l’effectif et l’atmosphère intimes de cette œuvre vocale de musique de chambre, qui aborde la souffrance du Christ sous l’angle de la mère. 

Unregard apaisant 
La compositrice islandaise Anna Þorvaldsdóttir (1977) a quant à elle tourné son regard vers les genoux du Christ pour son Ad Genua dérivé d’un poème de sa librettiste attitrée, Guðrún Eva Minervudóttir : « Le lyrisme de la voix soliste formant la base de la musique m’a été inspiré par le magnifique texte de Guðrún Eva. La musique m’a été évoquée par des notions d’humilité et de tolérance, mais aussi d’une certaine soif de beauté pendant les moments pénibles ou difficiles. Elle enveloppe les voix des solistes d’une ambiance onirique, apaisante et terrifiante à la fois. » Il en résulte une œuvre accessible et éthérée, un moment de douceur et de contemplation. 

L’œuvre To the hands de la compositrice américaine Caroline Shaw (1982) se penche sur la douleur d’autrui et ce qu’elle provoque chez nous. Aujourd’hui âgée d’à peine 38 ans, Caroline Shaw a déjà remporté le prix Pulitzer de musique pour sa Partita for Eight Voices (en 2013), ce qui la sacre plus jeune récipiendaire dudit prix. Sachant qu’elle est aussi chanteuse et violoniste, on ne s’étonnera guère que la majeure partie de son œuvre consiste en compositions pour voix ou quatuor à cordes. Son écriture pour chœur dérive de son amour des voix et de sa conviction qu’il est bon de rassembler les gens autour de thématiques qui comptent. To the hands réunit ces deux éléments en une suite de six chorals dont elle a également rédigé les textes. Tant son langage musical que ses textes entremêlent l’ancien et le nouveau, le passé et le présent : « To the Hands commence dans l’univers sonore du XVIIe siècle de Buxtehude. Puis, celui-ci s’élargit, se colore et se décompose, tandis que l’idée centrale se déploie progressivement : la souffrance de ceux qui recherchent du soutien aux quatre coins du monde, ainsi que notre rôle et notre responsabilité dans cette crise locale et mondiale. » 

Méditation sur la mort 
La boucle est bouclée avec les complaintes de Buxtehude issues de sa cantate Fried und Freudenreiche Hinfahrt de 1674. Cette cantate se compose de deux complaintes, dont la première (un effectif choral du Mit Fried und Freud ich fahr dahin de Martin Luther en contrepoint réversible à quatre parties) avait déjà été composée par Buxtehude en 1671 pour les funérailles du chef de l’église de Lübeck, Meno Hanneken. La deuxième complainte a été composée après la mort de son père. L’auteur du texte (sans doute Buxtehude lui-même) cherche à adoucir sa peine par le souvenir et la réunion du défunt avec le divin. Ce désir éternel d’unité avec Dieu forme le fil rouge de la conclusion composée par Patricia van Ness, compositrice mystique américaine dont on dit qu’elle est la Hildegarde von Bingen moderne.

Aurélie Walschaert

Membra Jesu Nostri: I. Ad Pedes - "Ecce Super Montes" (1680)
Dietrich Buxtehude

1. Sonata

2. Concerto
   Ecce super montes
   pedes evangelizantis
   et annunciantis pacem

   Daar, over de bergen
   snelt een vreugdebode.
   Hij kondigt vrede aan.

3. Aria: sopraan
   Salve mundi salutare,
   salve, salve Jesu care!
   Cruci tuae me aptare
   vellem vere, tu scis quare,
   da mihi tui copiam.

   Gegroet redder van de wereld,
   gegroet, lieve Jezus!
   Kon ik mij maar bij u voegen aan het kruis,
   waarlijk, dat is wat ik wil, U weet waarom.
   Geef mij van Uw overvloed.

4. Aria: sopraan
   Clavos pedum, plagas duras,
   et tam graves impressuras
   circumplector cum affectu,
   tuo pavens in aspectu,
   tuorum memor vulnerum.

   De nagels in Uw voeten, de harde slagen
   en de diepe striemen,
   ik omarm ze vol overgave,
   bevend voor Uw aanblik,
   als ik aan Uw wonden denk.

5. Aria: bas
   Dulcis Jesu, pie Deus,
   Ad te clamo licet reus,
   praebe mihi te benignum,
   ne repellas me indignum
   de tuis sanctis pedibus.

   Zoete Jezus, genadige God,
   ik roep U aan. Ook al ben ik schuldig,
   betoon U mild tegenover mij,
   stuur mij, onwaardige, niet weg
   van Uw heilige voeten.

6. Concerto (da capo)

7. Concerto
   Salve mundi salutare,
   salve, salve Jesu care!
   Cruci tuae me aptare
   vellem vere, tu scis quare,
   da mihi tui copiam.

   Gegroet redder van de wereld,
   gegroet, lieve Jezus!
   Kon ik mij maar bij u voegen aan het kruis,
   waarlijk, dat is wat ik wil, U weet waarom.
   Geef mij van Uw overvloed.

Ad Genua - To The Knees (1680)
Anna Thorvaldsdottir (muziek) & Gudrun Eva Minervudottir (tekst)

I fall to my knees
and ask forgiveness for
lazy thoughts,
unseemly hunger
and the beautiful, wild stampede of my fear

I fall to my knees
and into the dark haze
of the purple, innocent sky
I fall deep into the sky and beg
for clarity,
true satisfaction
and union of the soul

I give myself up
I give
I give up

I fall to my knees
and worship
the eternal music

Ik val op mijn knieën en vraag vergeving voor luie gedachten, 
ongepaste honger en de mooie, wilde stormloop van mijn angst

Ik val op mijn knieën en in de donkere waas van de paarse, onschuldige lucht 
val ik diep in de lucht en smeek voor duidelijkheid, echte voldoening en vereniging van de ziel

Ik geef mezelf op, ik geef het op

Ik val op mijn knieën en aanbid de eeuwige muziek

Membra Jesu Nostri: III. Ad Manus - "Quid Sunt Plagae Istae" (1680)
Dietrich Buxtehude

1. Sonata

2. Concerto
   Quid sunt plagae istae
   in medio manuum tuarum?

   Wat zijn dat voor wonden
   midden in Uw handen ?

3. Aria: sopraan
   Salve Jesu, pastor bone,
   fatigatus in agone,
   qui per lignum es distractus
   et ad lignum es compactus
   expansis sanctis manibus.

   Gegroet Jezus, goede herder,
   uitgeput door de doodstrijd,
   op het kruishout uitgerekt
   op het kruishout vastgenageld
   aan Uw uitgestrekte heilige handen.

4. Aria: sopraan
   Manus sanctae, vos amplector,
   et gemendo condelector,
   grates ago plagis tantis,
   clavis duris guttis sanctis
   dans lacrymas cum osculis.

   Heilige handen, ik grijp jullie
   en al zuchtend verheug ik mij toch over jullie.
   Ik dank de vele slagen,
   de harde spijkers, de heilige bloeddruppels,
   in tranen kus ik ze.

5. Aria: alt, tenor & bas
   In cruore tuo lotum
   me commendo tibi totum,
   tuae sanctae manus istae
   me defendant, Jesu Christe,
   extremis in periculis.

   In Uw bloed gewassen,
   geef ik mij helemaal aan U over.
   Moge Uw heilige handen
   mij beschermen, Jezus Christus,
   in doodsnood.

6. Concerto (da capo)

    

To the Hands: No. 2, In Medio (2016)
Caroline Shaw

quid sunt plagae istae in medio manuum tuarum
quid sunt plagae istae in medio manuum nostrarum
in medio. in medio.
in medio manuum tuarum

Wat zijn dat voor wonden midden in Uw handen ?

Stabat Mater Dolorosa: Grave (1736)
Giovanni Battista Pergolesi

Stabat mater dolorosa
iuxta crucem lacrimosa,
Dum pendebat filius.

De moeder stond door smart bevangen
en met tranen langs haar wangen
waar haar zoon gekruisigd hing.

To the Hands: No. 3, Her Beacon-Hand Beckons (2016)
Caroline Shaw 
Tekst door Caroline Shaw, als reactie op het sonnet 'Te New Colossus' uit 1883 van Emma Lazarus, dat op het voetstuk van het Vrijheidsbeeld werd gemonteerd in 1903

Her beacon-hand beckons:
give
give to me
those yearning to breathe free
tempest-tossed they cannot see
what lies beyond the olive tree
whose branch was lost amid the pleas
for mercy, mercy
give
give to me
your tired fighters fleeing flying
from the
from the
from
let them
i will be your refuge
i will be your refuge
i will be
i will be
we will be
we will

Haar hand lonkt als een baken
geef, geef me
dat verlangen om vrij te ademen
ze zijn overweldigd en kunnen ze niet zien
wat achter de olijfboom ligt
wiens tak verloren was te midden van de smeekbeden
voor genade, genade
geef, geef me
je vermoeide jagers zijn op de vlucht
van de
van
laat ze
ik zal je toevlucht zijn
ik zal zijn
we zullen zijn
wij zullen

Membra Jesu Nostri: IV. Ad Latus - "Surge Amica Mea" (1680)
Dietrich Buxtehude

1. Sonata

2. Concerto
   Surge, amica mea,
   speciosa mea, et veni,
   columba mea in foraminibus petrae,
   in caverna maceriae.

   Sta op, vriendin,
   mooi meisje, kom!
   Mijn duifje in de rotskloof,
   verscholen in de bergwand.

3. Aria: sopraan
   Salve latus salvatoris,
   in quo latet mel dulcoris,
   in quo patet vis amoris,
   ex quo scatet fons cruoris,
   qui corda lavat sordida

   Gegroet, zijde van de redder,
   waarin de zoete honing verborgen ligt,
   waarin de kracht van de liefde zich openbaart,
   waaruit de bron van bloed opwelt,
   die het bezoedelde hart zuivert van zonde.

4. Aria: alt, tenor & bas
   Ecce tibi appropinquo,
   parce, Jesu, si delinquo,
   verecunda quidem fronte,
   ad te tamen veni sponte
   scrutari tua vulnera

   Kijk, ik kom naar U toe,
   ontzie me als ik tekort schiet.
   Met beschroomd gelaat
   ben ik toch naar U gekomen, uit vrije wil,
   om Uw wonden te onderzoeken.

5. Aria: sopraan
   Hora mortis meus flatus
   intret Jesu, tuum latus,
   hinc expirans in te vadat,
   ne hunc leo trux invadat,
   sed apud te permaneat

   Moge, in het uur van de dood, mijn
   laatste adem in Uw zijde binnendringen, o Jezus;  van hier scheidend, moge ze bij U binnengaan, opdat de woeste leeuw haar niet zal bespringen, maar mijn ziel voor altijd bij U geborgen is.

6. Concerto (da capo)

To the Hands: No. 4, Ever Ever Ever (2016)
Caroline Shaw 
Tekst door Caroline Shaw - de laatste regel, in caverna, is van Buxtehude's Ad latus – een regel uit het Hooglied “in foraminibus petrae, in caverna maceriae”, of 'in de kloven van de rots, in de holte van de klif ”

ever ever ever
in the window sills or
the beveled edges
of the aging wooden frames that hold
old photographs
hands folded
folded
gently in her lap

ever ever
in the crevices
the never-ending efforts of
the grandmother's tendons tending
to her bread and empty chairs 
left for Elijahs
where are they now

in caverna
in caverna

ooit ooit ooit
in de vensterbanken of
de afgeschuinde randen
van de ouder wordende houten frames die stand houden
oude foto's
handen gevouwen
gevouwen
zachtjes op haar schoot
ooit ooit
in de spleten
de eindeloze inspanningen van
de pezen van grootmoeder reiken
naar haar brood en lege stoelen
vertrokken naar Elia
waar zijn ze nu

in caverna
in caverna

Membra Jesu Nostri: VII. Ad Faciem - "Illustra Faciem-tuam" (1680)
Dietrich Buxtehude

1. Sonata

2. Concerto
   Illustra faciem tuam super servum tuum,
   salvum me fac in misericordia tua

   Laat uw gelaat stralen over mij, uw knecht,
   en verlos mij door uw genade.

3. Aria: alt, tenor & bas
   Salve, caput cruentatum,
   totum spinis coronatum,
   conquassatum, vulneratum,
   arundine verberatum
   facie sputis illita

   Gegroet hoofd vol bloed,
   rondom met doornen gekroond,
   gekneusd, gekwetst,
   geslagen met een rietstok,
   het gezicht besmeurd met speeksel.

4. Aria: alt
   Dum me mori est necesse,
   noli mihi tunc deesse,
   in tremenda mortis hora
   veni, Jesu, absque mora,
   tuere me et libera

   Wanneer ik eenmaal sterven moet,
   wees dan niet ver van mij,
   in het huiveringwekkende uur van de dood.
   Kom Jezus, en wacht niet
   bescherm en bevrijd mij.

5. Aria: twee sopranen, alt, tenor & bas
   Cum me jubes emigrare,
   Jesu care, tunc appare,
   o amator amplectende,
   temet ipsum tunc ostende
   in cruce salutifera.

   Als U me beveelt deze wereld te verlaten,
   lieve Jezus, verschijn dan aan me,
   o, Gij liefdevolle, die ik omarmen wil.
   Verschijn dan in eigen persoon,
   op het redding brengend kruis.

6. Concerto
   Amen

   Amen

To the Hands: No. 5, Litany of the Displaced (2016)
Caroline Shaw 
Het koor spreekt cijfers uit van internationaal ontheemde personen zoals bekend bij het Internal Displacement Monitoring Centre (IDMC).

Fried-und Freudenreiche Hinfahrt: II. Klagelied - "Muß Der Tod Denn Auch Entbinden" (1671)
Dietrich Buxtehude

Muß der Tod denn nun doch trennen,
Was uns ganz untrennbar scheint?
Müssen wir entrissen nennen,
Was sonst war mit uns vereint?
Ach, getreuer Freunde Scheiden,
Machet gar zu herbes Leiden;
Und trifft oft ein liebend Herz
Mehr als eigner Todes schmerz.

Wieder hat der Tod zerrissen,
Was verbunden lange Zeit!
Immer werd ich den vermissen,
Der sich liebend mir geweiht.
Dies soll nun ein Trost mir werden,
Daß, so lang ich leb auf Erden,
Stets ich sein in Lust und Pein,
Dankbar eingedenk will sein.

Moet de dood ons scheiden
Wij die onafscheidelijk zijn.
Moet hij, na dit alles, diegene stelen
Die ik zo liefheb.
Ach! Het droevige afscheid
Van mijn vader is te pijnlijk
Het is of mijn hart 
uit mijn borst gerukt wordt

Alweer heeft de dood verbroken
Wat sinds lang verbonden was
Ik zal voor altijd diegene die zich met 
Liefde over mij ontfermd geeft, missen.
Ik zal me nu en zolang
Iik op aarde ben
Troosten met grote dankbaarheid 
In goede en kwade dagen.

To the Hands: No. 6, I Will Hold You (2016)
Caroline Shaw

i would hold you
i would hold you
ever ever will i hold you
ever ever will i enfold you

in medio
in medio
in medio
in medio
in medio manuum tuarum

ik zou je vasthouden, ooit zal ik je vasthouden
ooit zal ik je omhullen, in het midden, in het midden van je handen

Cor Meum est Templum Sacrum (2000)
Patricia van Ness

Cor meum est templum sacrum
Sanctius quam etiam mente concipiam
Sapientius quam etiam mea labra 
loqui possint
Fons mysterii et gratiae

Cor meum primo tu creavisti vero
Et multis cum mirandis complevisti
Quod fingens cum manibus tuis formasti
Et simul cum spiritu tuo tetigisti

Cor meum in tempestavistate sua 
mihi se detegit
Et aurea venustate flumina
Fluentia monstrans
Me ad itinera infiniti splendoris 
abscondita perducit

Tranquillitatas tua expectantem 
tempus eius me tangit
Et cor meum tuum ut domum ubertim et perplexum fecisti
Ut aedem sapientiae ultro intelligentiam meam formasti
Ut templum gratiarum et mysteriorum cum tuis manibus finxisti

Amen

Mijn hart is een heilige tempel
Het is vromer en wijzer dan ik ooit ervaar
Wijzer ook dan mijn mond
kan raden
Een bron van wonder en genade. 

U heeft mijn hart gestalte gegeven  
En het voorzien van wonderbaarlijk leven
Gevormd en door Uw hand gemaakt 
En door Uw adem aangeraakt

Het hart openbaart zich 
Als de tijd wil komen
Gebaad in schitterend gouden stromen  
Van sierlijk draaiende rivieren 
Die sluiks in schoonheid 
Zegevieren

Geraakt door Uw stilte, 
Verbeid ik de tijd.
Mijn hart is een woonplaats vol rijkdom 
En complexiteit
Vol wijsheid, niet vatbaar 
Voor mijn verstand
Vol wonderen en genade
Ontvangen uit Uw hand

Amen